Leger intervista




Cheu san in leger l’intervista en romontsch en la versiun liunga:

Lavar cun tschendra en in begl da lenn

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

En claustra sun jeu ida cun 22 onns. Pli baul er’ei biars, nies vitg veva biars, era spirituals. Pli baul schevan ei la tuor da s. Placi. Quella dalla mallaura gronda ei quei vegniu devastau. Il beinpuril da Bubretsch s’udeva tier quei. Quels han aunc ina cistiarna ch’ei stuevan trer orasi l’aua. Da miu temps vev’ei schon fontaunas en vischnaunca aber lu vevan ei quels begls da lenn ch’eran fatgs ord ina buora. Continue reading Lavar cun tschendra en in begl da lenn

Brischa-vinars, parlers e cremeras

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Fravis dat ei forsa buca pli el vitg. Quel veva d’enferrar ils cavals ni sch’ins veva rodas dils carrs da schar far si quei fier.

Jeu sai aunc ch’ei mettevan o glin, quei mettevan ora en puoz. Continue reading Brischa-vinars, parlers e cremeras

Tschupials per las vassas

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Lu er’ei ch’ei vegnevan dalla scargada cun si matg giu dad alp. Nus vevan mo vaccas, inaga vevan nus giu in per cauras aber suenter bu pli. Mo enzacontas nuorsas. Continue reading Tschupials per las vassas

Cu ei fageva schliat’aura vev’ins schon in tec sgarschur

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Saveis Vus seregurdar da disgrazias ni malauras?

Jeu sai bu seregurdar dad auas grodas aber jeu sai ch’ils geniturs raquintavan. Propi er’ei il Rein dalla Val Sumvitg che vegneva viado. Cu ei era mallaura vev’ins schon in tec sterment. Continue reading Cu ei fageva schliat’aura vev’ins schon in tec sgarschur

Ins era schon pli datier dalla natira

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Saveis Vus seregurdar da detgas ni fablas?

En Val Sumvitg raquintavan ei enqual detga dil Paul Luziet. Quel viveva encheu tut isolaus e fageva enqual filistucca.
Tier nus fagevan ei silpli magari culla metta da fein. Quei era quella femna veglia che vegneva culla faultsch, sch’ins mava tras ils praus e smaccava giu il fein. Continue reading Ins era schon pli datier dalla natira

Ei setenevan pli fetg vida quels rituals

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Co eran ils usits en cass da mortoris?

Sch’enzatgi mureva mettevan ei aunc si en stiva la bara. Lu vegnevan ei a dir rusari, il rusari grond. Lu vegneva ei dau in puschegn e lu tgi che leva scheva lu aunc inaga in rusari. Quei steva lu tochen il di da sepultura, Continue reading Ei setenevan pli fetg vida quels rituals

Il miedi vegneva perfin biaga cun skis

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Gasettas vevan nus la Romontscha, il Tagblatt epi il bab veva duront l’uiara extra abonnau “Die Züricher Zeitung”. Quella veva lu en in tec pli bia, per ch’el seigi sil current. Epi dev’ei lu aunc Il pelegrin, Igl ischi, Il tschespest, il calender romontsch. Jeu ligevel bugen. Continue reading Il miedi vegneva perfin biaga cun skis

Nus levan era inaga in pop pign!

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

La mumma ha adina parturiu a casa. Quei era lu ina dunna che vegneva e fageva il percasa. Aber quei fagev’ins nuota pli bia, ins realisava nuot. Tuttenina er’ei semplamein in pop en tgina. Ins selegrava ch’ins veva puspei in pop pign. Continue reading Nus levan era inaga in pop pign!

Umens e dunnas, quei vegneva schon aunc teniu dapart.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Quei era schon pli fetg teniu dapart. Las dunnas mavan bu bia en nuegl, lez era plitost la lavur dils umens. Ellas eran lu plitost en casa ed ils umens buc. Continue reading Umens e dunnas, quei vegneva schon aunc teniu dapart.

Pli baul er’ins pli cuntents.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Veis Vus il sentiment ch’il mund seigi meglier oz ni er’ei pli baul meglier?

Och, quei ei grev da dir. Quei era tut in auter viver lu, tut pli sempel. Aber ch’ei fussi stau mender – ei vev’era sias munconzas da gliez temps. Continue reading Pli baul er’ins pli cuntents.

Emprender da scrinari ni da cuser, auter dev’ei bu biaras pusseivladads.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Cu jeu sun stada ord scola, suenter la secundara, sun jeu stada cheu egl institut dus onns. Quei schevan ei la scola purila, quei hai jeu fatg dus unviarns. Quei era sco ina scola da tenercasa. Jeu vevel schon lu quei che jeu lessi ir en claustra. Continue reading Emprender da scrinari ni da cuser, auter dev’ei bu biaras pusseivladads.

Temps liber – ins veva plascher dad tut quei ch’ei deva.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Las dumengias er’ei dad ir a messa. Nus vevan lu aunc bia libertads. Nus vegnevan lu magari ensemen entirs quatiers e fagevan giugs. Nus fagevan bia da pigliar, da sezuppar, dar ball. Ball spada schevan nus, quei era in giug che nus devan bia. Schizun daquels ch’eran schon carschi devan quei. Termagls vevan nus bu ina massaria, forsa ina poppa ni zatgei. Continue reading Temps liber – ins veva plascher dad tut quei ch’ei deva.

Per enqual caussa stuevan nus ver las marcas.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Carn vevan nus schon aunc empau, gliez vevan nus da mezchegiar sez. Era duront il temps d’uiara vegnevan nus ora aschia pulit. Ins stueva schon mirar. Continue reading Per enqual caussa stuevan nus ver las marcas.

Nus vessen giu da pagar castitg perquei che nus hagien mess memia bia salin

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Cu la mumma fageva paun astgavan nus affons mintgin far ina metga e quei nudavan nus lu tgeinina che seigi da tgi. Il frar, gliez fageva lu adina ina grossa e scheva “quei ei lu quella dil Paul”. Nus vevan sez paun, principalmein era segal e salin. Continue reading Nus vessen giu da pagar castitg perquei che nus hagien mess memia bia salin

El ha mai pli discurriu zatgei dad ir ad alp.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Jeu sun naschida 1926 e nus eran siat affons. Nies bab era atgnamein scolast aber da lezzas uras tunscheva halt quella pagaglia buca per trer vi ina famiglia aschi gronda. Aschia vevan nus aunc in tec agricultura dasperas. Ils affons stuevan era segidar. Quei ha ins baul entschiet a seschar en aschia sco ins pudeva. Continue reading El ha mai pli discurriu zatgei dad ir ad alp.

Oz ston ei vegnir cun biestga si dalla bassa per emplenir las alps.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Jeu mez sun mai staus ad alp damai che nus vevan cheu schi bia da far cun far fein. Mes conscolars ein stai tuts ad alp. Quei dallas scargadas ei vegniu si per cu igl ei vegniu fumeglia da Luzern e quels han lu purtau in tec quei. Tier nus era quei buc usit. Continue reading Oz ston ei vegnir cun biestga si dalla bassa per emplenir las alps.

Dev’ei bia turissem?

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Cheu er’ei pli baul ella Val Sumvitg il bogn. Quel ha luvrau bein tochen l’entschatta dall’uiara e lu eis ei stau finiu. Suenter eis ei bein stau en cheu daquels che han giu priu si aber quei ha mai funcziunau sco ei s’auda. Continue reading Dev’ei bia turissem?

Nossa famiglia veva stuiu fugir ord casa la notg.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Cheu a Bubretsch eis ei stau anno 1927propi la gronda malaura. Quei er’il Rein dalla Val Sumvitg che veva propi furiau. Il Rein grond sco nus schein, il Rein anteriur era buca schi malsegirs. Mo cheu er’ei iu cun in grond toc prau da Bubretsch. Nossa famiglia, jeu erel aunc buca naschius, veva stuiu fugir sigl encarden ina notg. Continue reading Nossa famiglia veva stuiu fugir ord casa la notg.

Tgei usits deva ei tier Vus?

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Cor er’ei sch’enzatgi mureva?

Cu enzatgi mureva, vegneva ei detg rusari a casa. Nus vein lu giu cheu la caplutta da morts pér anno 1992. Avon era la bara casa ed ei vegneva detg rusari da morts, magari tochen mesanotg. Continue reading Tgei usits deva ei tier Vus?

La convivenza va, sch’ins respectescha in l’auter

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Tochen anno 1959 er’ei per tut las famiglias en casa mo ina cuschina. Nossa mumma ha adina stuiu cuschinar en cheu cun autras famiglias. Continue reading La convivenza va, sch’ins respectescha in l’auter

Quei ch’il scolast scheva era bunamein sontga scartira.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Ils scolasts eran pulit stregns e quei ch’ins ha realisau per suenter: ils buns scolars ni quels che savevan in tec, mitschavan adina bein ferton che quels ch’eran empau anavos… Continue reading Quei ch’il scolast scheva era bunamein sontga scartira.

Il vegnir atras era schon in semudergiar denton da magliar vevan nus adina

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Co veis vus viviu dil temps d’uiara?

Nus vein era survegniu cun il temps d’uiara. Quei che pertucca in tec il s’interessar per las caussas ella gasetta, er’ jeu schon da ver. E zatgei che stat propi en memoria a mi ei, quei era il fevrer anno 1945 Continue reading Il vegnir atras era schon in semudergiar denton da magliar vevan nus adina

Bia ei semidau sil dretg maun e per auter lai ins forsa encrescher.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Eran ils temps pli baul meglier?

Ils temps ein sco els ein. Pli baul er’ei bia bien ed era mender e bu bia letga eis ei ozildi. Igl ei bia semidau sil dretg maun e certas caussas forsa ch’ins lai encrescher in tec. Aber ins sto prender las caussas sco ellas ein ed ins sa buca dir “quels dad oz ein bia menders”. Ins sto semplamein respectar quei da pli baul e respectar quei dad oz epi dat ei la convivenza sch’ins ha il respect in viers l’auter. Quei leu da dir ch’ei eri pli baul bia meglier ves’jeu buca per ina buna decisiun.

Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Vevas Vus era temps liber?

Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva. Cunquei che nus eran dus frars, el veva giu sias scolas e veva empau uffecis ed jeu vevel mes aviuls. Cu jeu stuevel ir vida mes aviuls, mav’jeu semplamein ed el cu el veva dad ir per ses uffecis mav’el era. Aber propi vacanzas? Continue reading Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva.

Cu il cavagl ei staus memia pauc ein ils tracturs vegni

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Maschinas vevan nus nuot tochen anno 1952. Cheu Surrein er’ei stau avon.Il pli vegl motor da segar vevan els tegn jeu cumprau anno 1927 e quel ei lu staus persuls biars onns. Continue reading Cu il cavagl ei staus memia pauc ein ils tracturs vegni

Nus vevan bu bia contact cul vitg.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Pli baul era mintgin sin siu Hof e nus vevan halt era ils cuolms da quella vart cheu si. Il bab era vegnius cheu sco migiur, veva priu si quei ed ils cuolms eran tuts da cheu si. Era il misès si cheu ei dapersei. Aschia vev’ins bu schi bia contact Continue reading Nus vevan bu bia contact cul vitg.

Ina miserabla renta, las miserias dallas miserias

Berta Candinas
Berta Candinas

Jeu erel grad gartegiada ch’jeu vevel fatg igl emprendissadi tier la posta vi Rabius e giu da pagar ora l’emprema renta ch’ei ida dalla AHV ad ina femna ch’era vieua, sco tuttas ch’eran persulas, veva il dretg da 30.- francs el meins. E cu ei era in um ch’era maridaus, lezs survegneva 45.- francs el meins. Epi er’ei era las miserias dallas miserias, Continue reading Ina miserabla renta, las miserias dallas miserias

La mumma era pli prudenta ch’il bab

Berta Candinas
Berta Candinas

Co er’ei culla politica. S’interessavan las dunnas era ni era quei plitost caussa dils umens?

Oh, da gliez savein nus bu tschintschar oz, schiglioc vegnin nus aunc ina detga uriala buca da calar! Continue reading La mumma era pli prudenta ch’il bab

Mintga fein cuntegn enzatgei ch’ins sa nezagiar

Berta Candinas
Berta Candinas

Vus rimnavas era a casa jarvas per far te?

Gie, gie, per far te e far mèl. Mèl fagev’ins sez. La mumma veva puaunas e puma ed il bab veva lu in detg curtin. Continue reading Mintga fein cuntegn enzatgei ch’ins sa nezagiar

Las mummas discurevan mintgaton tudestg per che la buobanaglia vegni bu sissu tut.

Berta Candinas
Berta Candinas

Nua vevas Vus empriu tudestg?

En scola, leu vev’ins aunc franzos. Tudestg hai jeu era empriu tras la posta, li stuev’jeu schon saver in tec. Lu quei tec tudestg ch’ins veva empriu en scola secundara vi Sumvitg. Leu er’ei lu mo tudestg ni franzos. Leu vevan nus lu bu romontsch. Aber tras quei ei ins vegnius ch’ins ei serebitschaus en. Da scriver vess jeu mattei empau baluschas. … Giu Derendingen tier quei docter duvrav’jeu bia il tudestg.

Continue reading Las mummas discurevan mintgaton tudestg per che la buobanaglia vegni bu sissu tut.

Jeu sun vegnida ord l’umbriva el sulegl

Berta Candinas
Berta Candinas

Co veis Vus empriu d’enconuscher Vies um?

Jeu erel adina mo stada naven e stada naven epi erel jeu denter auter stada en quei Schweizerhof sco guvernanta. Quei er’in hotel che mava bein. Il directur derivava dil Appenzell epi sun jeu sepresentada ed hai saviu ir a luvrar. Jeu erel stada dus, treis onn leu e viu bia caussas. Epi era caussas ch’ins saveva buc.  Continue reading Jeu sun vegnida ord l’umbriva el sulegl

Cu nus mavan si mises, schevan nus „ir en vacanzas“

Berta Candinas
Berta Candinas

Vevas Vus vacanzas mintgaton?

Cu jeu erel vi Rabius vevel jeu vacanzas cu jeu vegnevel a casa sin viseta. Quei era da laghegiar da far vacanzas surtut cu ei era dad ir a gidar rischlar. Ir si misès schevan nus “ir en vacanzas“. Continue reading Cu nus mavan si mises, schevan nus „ir en vacanzas“

Oz van ei bu lunsch per ina tschugalata

Berta Candinas
Berta Candinas

Quiteis Vus ch’ei seigi meglier ozildi?

Gie… oh, igl ei meglier certas caussas ei secapescha schon flot. Ei astgan guder la veta e tut. Nus da nos temps vev’ins nuot… Continue reading Oz van ei bu lunsch per ina tschugalata

Pertgei veis Vus buc en caultschas?

Berta Candinas
Berta Candinas

Oz riani denton pli baul era quei doch moda che las femnas vevan bu en caultschas. È buobas, nus vevan mai en caultschas.E lu era scolast Camenisch vi Surrein che veva halt sias buobas. Lez ha detg “mias buobas van vi vitg a scola, jeu pretendel ch’ellas astgien trer en caultschas cu ei neiva. Cun schubas vegnan ellas gie malsaunas, quei datti buc!” Continue reading Pertgei veis Vus buc en caultschas?

Tuttas soras han saviu far in emprendissadi

Berta Candinas
Berta Candinas

Mia sora gronda era naschida 1918, jeu sun naschida 1927. Ella era sco buoba che mava aunc a scola ils davos onns, stada el bogn en cuschina e lavava giu. Lu dev’ei buca maschina. Lu vevan ei schi bia ch’era occupau che las fumitgasas e fumeglia mavan ellas tegias dasperas a durmir. Continue reading Tuttas soras han saviu far in emprendissadi

Ils hosps vevan grond plascher dils indigens

Berta Candinas
Berta Candinas

Igl emprem d’uost vegnevan lu musicants da Turitg. In um, quei era lu in camerat da sunar. Quel sunava clavazin, also Flügel. Continue reading Ils hosps vevan grond plascher dils indigens

La fin dil Tenigerbad

Berta Candinas
Berta Candinas

Quei ei propi stau donn cul Tenigerbad per la vischnaunca da Sumvitg che veva era empau magher da daners e che stueva sedustar. Epi vevan nus mo quella via che mava suten e si leu e lu mavan ei halt mo cun crotscha. E suenter lu, 1932 ein ei vegni da baghegiar quella via suren e leu savevan ei lu ir cun auto.  Continue reading La fin dil Tenigerbad

Sesiun el Tenigerbad

Berta Candinas
Berta Candinas

Vevas stuiu far in emprendissadi?

Gie, jeu vevel fatg emprendissadi tier la Fräulein Caplazi, jeu erel stada da quei da treis onns giu leu. Gie igl emprem a scola giu ad Ingenbohl e suenter quei unviern zetgei on fabrica in onn, dus. E suenter Brinzauls sun jeu vegnida a casa epi ida el bogn e fatg la sesiun treis stads.  Continue reading Sesiun el Tenigerbad

In frar impediu

Berta Candinas
Berta Candinas

Eras Vus era bia fargliuns en Vossa famiglia?

Na, nus essan stai quater, treis soras ed in frar. Il frar era in popet Continue reading In frar impediu

Jeu sun stada dapertut entuorn ed hai fatg baul quei e baul tschei

Berta Candinas
Berta Candinas

Miu um veva 34 onns cu nus essan maridai ed jeu vevel 37. Cu jeu sun vegnida ord scola han els schau ir mei giu ad Ingenbohl a far la scola da tenercasa. Nus vevan in’onda ch’era ledia e quella veva adin giu quitau dil tat e la tatta e quella veva detg a mi “ti eis sco fatga per quei” epi aschia sun jeu trottada per l’entira Svizra ed hai fatg baul quei e baul tschei.  Continue reading Jeu sun stada dapertut entuorn ed hai fatg baul quei e baul tschei

Ei deva schi paucs scolasts ch’ins saveva buca tgei pigliar a mauns

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Jeu hai da mintga classa e da mintga scolar ch’ei staus tier mei a scola ina fotografia. Nus essen stai ils scolasts dalla patenta nera, nus avein survegniu ina patenta nera cun si notas alvas e cun quella patenta astgavas ti buca ir giu ella bassa. Continue reading Ei deva schi paucs scolasts ch’ins saveva buca tgei pigliar a mauns

Lavar cun tschendra

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Las femnas mavan e gidar ina l’autra. Quei era social in tec aschia. Il pistregn era sper la destillaria. Ei vegneva fatg lischiva, quei vegneva fatg forsa mintga 15 dis, sche insumma. leger vinavonà Ellas lavavan lu cun tschendra enstagl savun.

Wäsche waschen
Wäsche waschen / Lavunzas © Archiv Cultural Sumvitg

Ins sa strusch capir che quels vevan la forza da luvrar.

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Nus havevan ina gruppa d’uaul en a Val, e quei era miserias, auter che pulenta e pulenta naven dalla damaun tochen la sera devi nuot. In di han els dumandau miu bab, “Has ti buc purschals?” Continue reading Ins sa strusch capir che quels vevan la forza da luvrar.

Ir a catscha per surviver

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Fetg grondas famiglias ei stau quella da Sur Cathomas, massa buobas, mo dus buobs, quels han giu peter. Il bab da lez era in rufinau catschadur. Quel haveva fallas dapertut anavon. Sicheu en quels uauls, quel saveva exact nua. Continue reading Ir a catscha per surviver

En quellas baraccas vegneva durmiu e caschai

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Pli baul dev’ei la seiv da cunti, quei duvrava neginas guotas, cheu vegneva dau en dus pals in sper l’auter, duas lattas, priu giu in bi rom giu dils pegns e mes el fiug per far vegnir lonzi e mavan vi e strubegiavan cheu entuorn. Quei era bellezia. Continue reading En quellas baraccas vegneva durmiu e caschai

„Damaun essan nus forsa cheugiu, morts“

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Igl onn 1948 sun jeu staus cavrer sut Glitschè, cugl era tontas cauras eri entadem la Val in alp da cauras, la tegia era sin terrotori nua che las vaccas havevan il muletg e las cauras stuevan ir la damaun, cura ch’ellas eran mulschas si dado la Greina, quellas spundas teissas, la Greina. Continue reading „Damaun essan nus forsa cheugiu, morts“

Inundaziun

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Surrein ei stau exponiu a dus Reins. Giucheu sut la punt era il Rein sesalzaus, ussa eis el sesbassaus per meters, Continue reading Inundaziun

Tema dall’operaziun

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Sper via encunter Val dev’ei la punt da lenn cheuen e cheu il Mulin, quei era in um giuven da Cumpadials. Quei ha ars ina notg tuttiquanti. Quei era da lenn ed ha ars sc’ina candeila, Continue reading Tema dall’operaziun

Cant e tschuttas pégn per l’excursiun

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Alla fin dalla davosa uiara 1945, igl uestg Caminada ha dau in decret allas uniuns da giuventetgna/mats che mintga cumpignia hagi survegniu in datum da sepresentar giu a Nossadunnaun. Continue reading Cant e tschuttas pégn per l’excursiun

Ei deva bia da quellas intrigas

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Sicheu eran las scolas. Suenter han els baghegiau giu suten ina senneria. Ed il fem mava si ed atras il plantschius aschia ch’els han aunc pli stuiu schar ir a casa ils affons. Continue reading Ei deva bia da quellas intrigas

400 olmas, 400 cauras e scaruns

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Gl’emprem di ch’il cavrer da Surrein mava, ils da Surrein schevan 400 olmas 400 cauras. Mintg’olma, mintgin ch’era en quella pleiv haveva ina caura. Nus havein in vitg singular. Nies vitg ha baghegiau las casas entuorn ed enamiez havevan nus in pustget, cheu sedivertevan nus cu nus havevan fatg fein. La sera stevan nus leu a dar ballapei. Sch’ins era pli che staunchels. Continue reading 400 olmas, 400 cauras e scaruns

Usits

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Nus mavan a Zitegl a far pelegrinadi. E cu ei era il matg, gliendisdis tschuncheismas tut che schulava da Val Sumvitg viaden. Continue reading Usits

La giuventetgna ei stada fetg activa el cant

Augustin Candinas
Augustin Candinas

La giuventetgna ei stada fetg activa el cant, els vegnevan oda baselgia la damaun e mavan vi e cantavan in’ura. Quei datti buc oz. Continue reading La giuventetgna ei stada fetg activa el cant

La davosa vacca digl augsegner

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Las casas pervenda havevan mintgina in clavau. Il plevon haveva vaccas. Els fagevan era fein sez. Els havevan in scussal vert. Els havevan era praus. Nus havevan era praus da tschella vart dil Rein, che sudevan alla pleiv.

Inaga eis ei stau aschi ina gronda calira Continue reading La davosa vacca digl augsegner

Lenna, lenna ed aunc inaga lenna, mai star e far nuot

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Nossa casa era veglia, quei era primitiv. La tualetta era ord casa, ina scala che mava si, epi mavan ins sin tualetta. Leu era in baun da far survetsch e quel haveva duas ruosnas, ch’ins saveva ir en dus sch’ei fageva prescha. Dasperas havevan nus in pign nuegl, nua ch’ils tiers da casa eran en. La casa tufava schon empau. La liufa cun purschals epi il salvanore, quel ch’ins engarschava e fageva la mezca da casa. Continue reading Lenna, lenna ed aunc inaga lenna, mai star e far nuot

Cavar ragischs

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Jeu sun ius cun sis onns a cavar ragischs, en 16 loghens sundel jeu staus cul bab e cun quels. Pli tard ein ils quinaus vegni vitier ed han getg “Quei ei bien vinars sacherdienen”. Tochen onn sundel jeu staus mintg’onn.

Wurzeln für Schnaps im Val Sumvitg
Wurzeln für Schnaps / Cava ragischs, Val Sumvitg © Archiv Cultural Sumvitg

Nus havevan atgna iniziativa, quei maunca alla giuventetgna dad oz.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Getgas e praulas e far tema era aunc beinduras el cass.

La glieud haveva lu buc in’autra occupaziun e haveva il temps d’inventar talas getgas e praulas. Sch’ins cumpareglia la buobanaglia dad oz cun nies temps d’affonza ei quei sco gi e notg. Nus stuevan sezs mirar co far ir il temps. Sco pastur fabricavas ti entiras muntaneras da vaccas lenn. Era a far giugs vesas ti oz sin via strusch enzacu in affon. Ti stuevas haver tez in’iniziativa. Quei maunca alla buobanaglia dad oz. Nus devan il pli savens la culla, far da pigliar, dar tatsch, far da camutschs, eran auters giugs preferi.

Buc ir en baselgia vesev’ins buca bugen.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Con grondas eran las famiglias en media?

La mesadad dallas casadas eran famiglias cun diesch e dapli affons. Famiglias cun mo in ni dus affons eran excepziuns, talas cun quater ni tschun affons devi buca la massa. Ei era bunamein in’obligaziun da haver famiglias grondas. Planisar ina famiglia era nunpusseivel. Gia dalla baselgia anora vegneva perdegau dad haver ina gronda famiglia e quei che vegneva mess avon en baselgia era la sontga scartira. Oravontut tier las femnas. Quellas cartevan en general pli fetg als augsegners ch’ils umens.

Ir en baseglia era ton sco obligatoric.

Jeu sai seregurdar dad in dus che mavan da rar en baselgia. Oravontut las femnas vesevan quels sco giavels cun corna, ils umens meins.

Lavur da casa era lavur da femnas.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Las lavurs dad umens e femnas eran definidas claramein. Continue reading Lavur da casa era lavur da femnas.

Pli baul mav’ins a catscha per nutrir la famiglia.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Vus essas era stai a catscha enta Vrin. Co era la catscha lu?

Igl emprem cu jeu sun ius a catscha eran a Vrin quels catschadurs vegls che havevan la catscha quasi sco caussa principala el tgau. Continue reading Pli baul mav’ins a catscha per nutrir la famiglia.

Il contact era antruras pli intensivs.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Ei la mentalitad a Vrin autra che quella dalla glieud dallas valladas dil sid. Vus essas stai naven biars onns e giu da far empau cun da tutta glieud sco guardiacunfin. Continue reading Il contact era antruras pli intensivs.

Carplinas deva ei perquei ch’ei vegneva dau la bucca in da l‘auter.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

En in vitg eran las hierarchias dadas e quellas persunas che savevan scriver e seriscuder meglier havevan era il commando el vitg.

Naturalmein che quel che saveva conversar bein a scret haveva in avantag enviers quel che saveva strusch scriver siu num. Continue reading Carplinas deva ei perquei ch’ei vegneva dau la bucca in da l‘auter.

La dumengia suenter messa mavan nus cun skis.

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

Lu devi bia camonds ed era scamonds per la societad.

Il cussegl communal haveva scumandau da saltar ellas ustrias. Dallas quater fiastas astgavas buca dar jass entochen las tschun. Continue reading La dumengia suenter messa mavan nus cun skis.

Cu nus havevan buca scola era ei dad ir en baselgia.

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei eran ils puncts culminonts dil temps da voss’affonza? Continue reading Cu nus havevan buca scola era ei dad ir en baselgia.

Biaras lavurs da scrinari

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

1952 haveis Vus baghegiau in agen luvratori denter Vrin e Cons. Continue reading Biaras lavurs da scrinari

Ina punt da lenna e neiv schelada

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei era meglier, tgei era mender pli baul en relaziun cun ozilgi? 

Quei ei grev da gir. Aschi paupers eran nus era buca. Continue reading Ina punt da lenna e neiv schelada

Lavurs si d‘alp

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

Ordvart il temps ufficial da scola tuccav’ei dad ir en plazza.

Cu miu bab ei morts ha ei giu num che jeu stoppi ir ad alp.

Continue reading Lavurs si d‘alp

Termagls fatgs sez

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei regurdientschas haveis vus aunc dil onns da voss’affonza e dalla scola?

Jeu sai aunc che miu bab haveva fatg quei onn ch’el ei morts dus puffens. Continue reading Termagls fatgs sez

Davart temps liber, uiara ed avegnir a Vrin

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Co steva ei cul socialesser? La finamira dalla vischnaunca era da haver aschi paucs cass socials sco pusseivel. Continue reading Davart temps liber, uiara ed avegnir a Vrin

Contabilitad

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Vus essas era stai meinacudisch dalla societad da tratga da biestga e cassier da vischnaunca. Co veseva in rendaquen communal ora da lezzas uras? Da tgei summas setractav’ei? Continue reading Contabilitad

Cu las maschinas ein vegnidas ei il setener ensemen svanius.

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Tgei ei stau pli baul sco pur meglier, mender ni il cuntrari en relaziun cun oz?

Bien era che malgrad ch’ins stueva levar marvegl e luvrar bien e gitg vegnev’ins aunc adina da tschintschar cun quels dasperas. Continue reading Cu las maschinas ein vegnidas ei il setener ensemen svanius.

Commerci da biestga

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Co vegneva la biestga vendida, direct ni sin fiera?

Sin fiera mav’ins mo sch’ins stueva, sche negin cumprava cheu. Igl onn 1935 ha miu bab vendiu ina vacca per 530 francs ed ina genetscha ha la cumissiun priu giu per 560 francs. Duront e pér da dretg suenter la Secunda uiara mundiala ein ils prezis i puspei ensi. Ils onns 80 ein il prezis per biestga stai ils pli aults

Mintgaton era il donn pli gronds ch’il gudogn.

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Co era quei lu sch’ins stueva haver il veterinari ni il miedi? Gnevan quels a pei ni duvrav’ins insumma buca quels? Continue reading Mintgaton era il donn pli gronds ch’il gudogn.

Meglieraziun

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Pli baul eri era da cuorer da scrotta tier scrotta per far fein. Ussa ei il funs arrundaus. Tgei ha la meglieraziun purtau ord vies punct da vesta? Continue reading Meglieraziun

Il vitg hai jeu bandunau pér cun ir a far la mustra.

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Las biaras famiglias havevan ils daners che tunschevan per viver, denton devi era famiglias paupras.

Nua ch’ei era ina gronda famiglia savevan ils gronds ir ad alp ni en plazza a gudignar enzatgei. Igl unviern havevan buca tuts quels da Vrin ina plazza. Pér suenter l’uiara han biars da Vrin anflau ina plazza giu la Bassa ni el turissem.

Cu essas vus i l’emprema gada dalla val ora?

Ingada hai jeu stuiu ir tiel dentist, schiglioc il pli probabel cu jeu sun staus a far la mustra.

Ozilgi tratg’ins ch‘affons astgien buca luvrar.

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Sper igl ir a scola deva ei d’exequir aunc in tschuat lavurs.

Als tiers manedels dev’ins da miezgi in tec fein e buentava. Sper la scola eri da segidar dapertut nua ch’ins saveva e pudeva.

Continue reading Ozilgi tratg’ins ch‘affons astgien buca luvrar.

Mintga gi a pei a gentar

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Anavos tier vies temps d’affonza. Da tgei saveis vus aunc seregurdar? Continue reading Mintga gi a pei a gentar

Jeu hai adina vuliu vegnir pur

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Co sto ins s’imaginar la veta d’antruras, pia vimiez il 20avel tschentaner? Continue reading Jeu hai adina vuliu vegnir pur

Biars temevan, oravontut nus affons.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei regurdientschas haveis vus aunc dalla Secunda uiara mundiala? Co haveis vus resentiu quei temps?

Quei ei stau sgarscheivel. Ils buobs havevan gia von igl alarm adina da tschintschar da quei Hiltler e da Musolini. Nus mattatschas capevan buca ton aber ins tedlava empau sin quei. Continue reading Biars temevan, oravontut nus affons.

Tiel miedi mav’ins mo en cass urgents.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Il tractament medicinal era buca sil stan dad oz. Tgei fagevan las femnas da casa tut sezzas?

Quellas jarvas ch’ins anflava sil funs ni haveva en curtgin duvrav’ins empau dapertut. Per mal il venter ni il magun fagev’ins adina te da siens. Continue reading Tiel miedi mav’ins mo en cass urgents.

La perdanonza era ina dallas fiastas las pli impurtontats.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Pli baul devi dad ir stedi en baselgia. Co veseva ina dumengia normala ora?

La dumengia eri messa, viaspras suenter gentar e la sera rusari. Ir en baselgia era obligaziun, schiglioc era bab buca cuntents. Continue reading La Perdanonza era ina dallas fiastas las pli impurtontats.

Taler, mezca da casa e mulin

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Cu essas vus maridada?

Cun strusch 24 onns sun jeu ida enta Cons e stada en leu e fatg la pura. Continue reading Taler, mezca da casa e mulin

Antruras vegneva fatg aunc tut a maun.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

E cu ein las empremas maschinas agricolas vegnidas?

L’emprema maschina da segar ei stada il „Purakönig „ da Battesta Pelican. Nus havein cumprau sco emprem in Aebi pign. Lu eri da far tut a maun. Segar, enzerdar, far migliacs, rasar, far migliaccas ni paneras da macort’aura, volver il fein, far panuglias e metter en ponns, uras alla liunga. Il mender era ch’ins haveva mo scrottas da praus. La meglieraziun ha midau tut ed oz brattass negin pli e turnass anavos sil pei vegl. Hefti eri schon, aber tuttina bi. La lavur ei vegnida pli leva, denton il menaschi pli gronds.

Aebi – Heuen in Sogn Giusep
Aebi © Lucia Degonda, Fotografin

Jeu schavel encrescher nungetg.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei haveis vus fatg suenter il temps da scola obligatoric?

Il bia ei stau da star a casa e gidar leu. Continue reading Jeu schavel encrescher nungetg.

Grammatica ed ortografia era impurtont pils scolasts.

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei regurdientschas haveis vus aunc dil temps da scola?

Lu mav’ins mo otg onns a scola, ed essan era vegni perderts. La scola era lu leu nua ch’il Volg ei ussa. Continue reading Grammatica ed ortografia era impurtont pils scolasts.

Beinduras vegneva spitgau memia gitg ed ei deva cass mortals tragics.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Era il sectur da sanadad ei semidaus radicalmein dapi voss’affonza.

Nus havevan in miedi da vallada per l’entira Lumnezia-su che steva a Vella ed era ton sco emploiau dalla cassa da malsauns. Continue reading Beinduras vegneva spitgau memia gitg ed ei deva cass mortals tragics.

Enzaco vegnev’ins schon a frida.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

E co eri cul lungatg, cul tudestg cu vus haveis stuiu ir naven da Vrin?

Jeu hai entschiet ella tschunavla classa cul tudestg.

Continue reading Enzaco vegnev’ins schon a frida.

Ins gidava ils vischins.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

La cuminonza da lezzas uras era avisada bia pli fetg sigl agid dils vischins. Tgei lavurs communablas devi tut?

D’ina vart devi la lavur obligatorica e da tschella vart la lavur voluntaria. Continue reading Ins gidava ils vischins.

Ir en baselgia era antruars da grond’impurtonza.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei era il punct culminont digl onn? Sin tgei selegrav’ins il pli fetg?

Jeu less gir, per nus affons, era Daniev il pli principal gi digl onn, igl ir a cattar biemaun. Continue reading Ir en baselgia era antruars da grond’impurtonza.

Cun 13 onns sun jeu ius l’emprema gada el marcau.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Vacanzas ni far viadis devi probablamein insumma buca duront il temps da stad?

Na, quei enconuschev’ins buc a Vrin. Per ina era ina femna da casa adina occupada, 365 gis ad onn. Continue reading Cun 13 onns sun jeu ius l’emprema gada el marcau.

La plipart dils buobs stueva ir ad alp.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei occupaziuns deva ei duront il temps che la buobanaglia haveva buca scola?

La scola fineva entuorn ils 20 d’avrel. 28 jamnas havevan nus scola, otg onns alla liunga. Continue reading La plipart dils buobs stueva ir ad alp.

Co veseva in gi normal ora tier vus en vossa affonza?

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Co veseva in gi normal ora tier vus en vossa affonza?

In gi da scola era fixaus. Ei era da levar in quart dallas siat, allas 7.15 eri messa da scola, Continue reading Co veseva in gi normal ora tier vus en vossa affonza?

Antruras marschav‘ei dabia sin via.

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Tgei era pli baul meglier ni mender ch’ozilgi? Continue reading Antruras marschav‘ei dabia sin via.

90% eran pladi sco fumegl ni fumitgasa

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Co eri cul maridar? Vegnevi maridau oravontut enteifer la vischnaunca ni devi era maridaglias cun persunas dalla val ora ni forsa schizun sur la Greina? Continue reading 90% eran pladi sco fumegl ni fumitgasa

1940 / 2000, ina differenza sco gi e notg

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Grazia als lags da fermada ei l’electricitad vegnida els vitgs ed il svilup tecnic ha priu si‘entschatta.

Quei svilup ei staus enorms. Continue reading 1940 / 2000, ina differenza sco gi e notg

Tgei era antruras meglier ni mender?

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Gidava la glieud in l’auter ni mirava mintg’in mo per sesez?

Pli bia che oz. Continue reading Tgei era antruras meglier ni mender?