Per la Lumnezia en general vesel jeu tuttavia in bien avegnir. Cunzun las vischnauncas da Cumbel, Morissen, Vella, Degen e Vignogn ch’ein fetg maneivlas ina da l’autra han in bien svilup economic. Continue reading Übersetzung: Gute Perspektiven für das Lugnez→
A Suraua ein las geometrias politicas semidadas savens. 1963 fusiuneschan Peiden ed Uors tier Uors/Peiden, 2002 Camuns, Tersnaus, Surcasti ed Uors/Peiden tier Suraua e 2013 Suraua tier Lumnezia. Co giudicheschas Ti persunalmein quei svilup ?Continue reading Übersetzung: Unentschieden gegenüber der Gemeindefusion→
En Lumnezia fuorma Suraua il cunfin denter Romontschs e Gualsers. Co ein las relaziuns denter quellas duas culturas sesviluppadas el decuors dil temps?
Sco historiograf local ei Ti era sededicaus intensivamein allas genealogias dallas famiglias, dils cussadents dallas casas da Surcasti e dalla historia e cultura da Suraua. Tgei ha dau a Ti igl impuls persuenter?
Sco emprem uffeci hai jeu giu surpriu il presidi dalla pleiv, cunzun en vesta alla restauraziun dalla baselgia parochiala da s. Luregn ch’era sin rucca. Schegie che la restauraziun ha custau a mi dabia gnarva ha ella svegliau en mei igl interess per la historia. Continue reading Übersetzung: Engagement in der Kirchengemeinde→
Ti eis staus fundadur e biars onns dirigent dalla Musica instrumentala da Suraua. Co eis ei vegniu aschi lunsch?
A Surcasti vevan nus negina musica. Jeu sun denton adina staus in fanaticher da musica da stuors. Per mei era ei mintgamai in eveniment tut special sche la Musica da Vignogn vegneva giu Surcasti per embellir ina fiasta ecclesiastica ni l’autra. Continue reading Übersetzung: Hauptereignisse waren die kirchlichen Feste→
Sco fegl vegl vess jeu magari giu interess da far il pur. Miu bab ha denton manegiau che quei seigi nuot per mei cun mia struha da fein. El vuleva exnum che jeu mondi alla Scola cantunala e daventi scolast, sco quei che era miu tat era staus. Continue reading Übersetzung: Handharmonika als Bedingung für Berufswahl→
Suenter ils sis onns scola primara a Surcasti hai jeu frequentau la scola secundara ch’era vegnida aviarta entgins onns avon ad Uors. Quels che fagevan buca la scola secundara frequentavan las classas finalas ella scola dil vitg. Continue reading Übersetzung: Landwirtschaft anstelle Sommerferien→
Mes geniturs ein carschi si omisdus a Surcasti. Miu tat davart dalla mumma era in Camenisch da Morissen e mia tatta ina Albin da Tersnaus. S’entupai ein els dus el tmps ch’ els mavan per hotels a Lucerna. Continue reading Übersetzung: Alle kehrten nach Hause zurück→
Jeu sun carschida si en ina famglia purila a Surcasti. Miu bab mava igl umviern ad uaul e segidava la stad el menaschi puril da mia tatta. Propi il pur ha el denton fatg pér suenter che mia mumma ei morta. Continue reading Übersetzen: Wir waren weitgehend Selbstversorger.→
Il habitar el marcau secontrastava da lez temps pia era ualti fetg cul comfort ellas casas purilas a Surcasti?
A Surcasti vevan nus da lezs onns adina problems cun l’aua. Entochen ch’ins ha buca giu realisau il conduct da Seglias igl onn 1963 havevan nus scartezia d’aua. Ei deva buca aua en casa. Continue reading Übersetzung: Mittagessen in Körben aufs Feld→
Tgei ei semidau postiv el decuors dils onns en nos vitgets ?
Positiv ei ch’ins ha fundau els onns siatonta a Suraua in chor ed ina musica. Quellas duas uniuns han organisau seras famigliaras e las fiastas digl emprem d’uost ed aschia promoviu ils contacts denter la populaziun dils singuls vitgs. Continue reading Übersetzung: Heute dominiert der Egoismus und Materialismus.→
Mats e mattauns fagevan schon empau tscheiver. Ei deva magari in sault ni l’auter. Giuvens e giuvens sentupavan ella ustria e fagevan enqual sault suenter la musica dil radio ni dil giraplattas. Continue reading Übersetzung: Gelegenheiten zum Ausgehen→
El temps liber vevan ils affons da segidar a casa, tgi veva dad ir per aua e per lenna, auters perver las nuorsas, las cauras, ils pors e las gaglinas e lu era da segidar tier las lavurs sil funs. Sco feglia veglia tuccava ei a mi savens era da far lavurs da buobs, seigi quei en nuegl ni sil funs.
Jeu seregordel aunc ch’ins raquintava ch’in europlan militar seigi curdaus giu amiez il vitg da Val S. Pieder. La fin dalla uriara haveva in europlan American schau dar giu treis bumbas enta Val. Quei haveva fatg tema ad affons e carschi. Continue reading La sera stuevan nus stgirentar las finiastras cun cartun.→
En claustra sun jeu ida cun 22 onns. Pli baul er’ei biars, nies vitg veva biars, era spirituals. Pli baul schevan ei la tuor da s. Placi. Quella dalla mallaura gronda ei quei vegniu devastau. Il beinpuril da Bubretsch s’udeva tier quei. Quels han aunc ina cistiarna ch’ei stuevan trer orasi l’aua. Da miu temps vev’ei schon fontaunas en vischnaunca aber lu vevan ei quels begls da lenn ch’eran fatgs ord ina buora. Continue reading Lavar cun tschendra en in begl da lenn→
Lu er’ei ch’ei vegnevan dalla scargada cun si matg giu dad alp. Nus vevan mo vaccas, inaga vevan nus giu in per cauras aber suenter bu pli. Mo enzacontas nuorsas. Continue reading Tschupials per las vassas→
En Val Sumvitg raquintavan ei enqual detga dil Paul Luziet. Quel viveva encheu tut isolaus e fageva enqual filistucca.
Tier nus fagevan ei silpli magari culla metta da fein. Quei era quella femna veglia che vegneva culla faultsch, sch’ins mava tras ils praus e smaccava giu il fein. Continue reading Ins era schon pli datier dalla natira→
Sch’enzatgi mureva mettevan ei aunc si en stiva la bara. Lu vegnevan ei a dir rusari, il rusari grond. Lu vegneva ei dau in puschegn e lu tgi che leva scheva lu aunc inaga in rusari. Quei steva lu tochen il di da sepultura, Continue reading Ei setenevan pli fetg vida quels rituals→
Gasettas vevan nus la Romontscha, il Tagblatt epi il bab veva duront l’uiara extra abonnau “Die Züricher Zeitung”. Quella veva lu en in tec pli bia, per ch’el seigi sil current. Epi dev’ei lu aunc Il pelegrin, Igl ischi, Il tschespest, il calender romontsch. Jeu ligevel bugen. Continue reading Il miedi vegneva perfin biaga cun skis→
La mumma ha adina parturiu a casa. Quei era lu ina dunna che vegneva e fageva il percasa. Aber quei fagev’ins nuota pli bia, ins realisava nuot. Tuttenina er’ei semplamein in pop en tgina. Ins selegrava ch’ins veva puspei in pop pign.Continue reading Nus levan era inaga in pop pign!→
Veis Vus il sentiment ch’il mund seigi meglier oz ni er’ei pli baul meglier?
Och, quei ei grev da dir. Quei era tut in auter viver lu, tut pli sempel. Aber ch’ei fussi stau mender – ei vev’era sias munconzas da gliez temps. Continue reading Pli baul er’ins pli cuntents.→
Las dumengias er’ei dad ir a messa. Nus vevan lu aunc bia libertads. Nus vegnevan lu magari ensemen entirs quatiers e fagevan giugs. Nus fagevan bia da pigliar, da sezuppar, dar ball. Ball spada schevan nus, quei era in giug che nus devan bia. Schizun daquels ch’eran schon carschi devan quei. Termagls vevan nus bu ina massaria, forsa ina poppa ni zatgei. Continue reading Temps liber – ins veva plascher dad tut quei ch’ei deva.→
Jeu sun naschida 1926 e nus eran siat affons. Nies bab era atgnamein scolast aber da lezzas uras tunscheva halt quella pagaglia buca per trer vi ina famiglia aschi gronda. Aschia vevan nus aunc in tec agricultura dasperas. Ils affons stuevan era segidar. Quei ha ins baul entschiet a seschar en aschia sco ins pudeva. Continue reading El ha mai pli discurriu zatgei dad ir ad alp.→
Jeu mez sun mai staus ad alp damai che nus vevan cheu schi bia da far cun far fein. Mes conscolars ein stai tuts ad alp. Quei dallas scargadas ei vegniu si per cu igl ei vegniu fumeglia da Luzern e quels han lu purtau in tec quei. Tier nus era quei buc usit. Continue reading Oz ston ei vegnir cun biestga si dalla bassa per emplenir las alps.→
Cheu er’ei pli baul ella Val Sumvitg il bogn. Quel ha luvrau bein tochen l’entschatta dall’uiara e lu eis ei stau finiu. Suenter eis ei bein stau en cheu daquels che han giu priu si aber quei ha mai funcziunau sco ei s’auda. Continue reading Dev’ei bia turissem?→
Cheu a Bubretsch eis ei stau anno 1927propi la gronda malaura. Quei er’il Rein dalla Val Sumvitg che veva propi furiau. Il Rein grond sco nus schein, il Rein anteriur era buca schi malsegirs. Mo cheu er’ei iu cun in grond toc prau da Bubretsch. Nossa famiglia, jeu erel aunc buca naschius, veva stuiu fugir sigl encarden ina notg. Continue reading Nossa famiglia veva stuiu fugir ord casa la notg.→
Cu enzatgi mureva, vegneva ei detg rusari a casa. Nus vein lu giu cheu la caplutta da morts pér anno 1992. Avon era la bara casa ed ei vegneva detg rusari da morts, magari tochen mesanotg. Continue reading Tgei usits deva ei tier Vus?→
Ils temps ein sco els ein. Pli baul er’ei bia bien ed era mender e bu bia letga eis ei ozildi. Igl ei bia semidau sil dretg maun e certas caussas forsa ch’ins lai encrescher in tec. Aber ins sto prender las caussas sco ellas ein ed ins sa buca dir “quels dad oz ein bia menders”. Ins sto semplamein respectar quei da pli baul e respectar quei dad oz epi dat ei la convivenza sch’ins ha il respect in viers l’auter. Quei leu da dir ch’ei eri pli baul bia meglier ves’jeu buca per ina buna decisiun.
Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva. Cunquei che nus eran dus frars, el veva giu sias scolas e veva empau uffecis ed jeu vevel mes aviuls. Cu jeu stuevel ir vida mes aviuls, mav’jeu semplamein ed el cu el veva dad ir per ses uffecis mav’el era. Aber propi vacanzas? Continue reading Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva.→
Pli baul era mintgin sin siu Hof e nus vevan halt era ils cuolms da quella vart cheu si. Il bab era vegnius cheu sco migiur, veva priu si quei ed ils cuolms eran tuts da cheu si. Era il misès si cheu ei dapersei. Aschia vev’ins bu schi bia contact Continue reading Nus vevan bu bia contact cul vitg.→
Jeu erel grad gartegiada ch’jeu vevel fatg igl emprendissadi tier la posta vi Rabius e giu da pagar ora l’emprema renta ch’ei ida dalla AHV ad ina femna ch’era vieua, sco tuttas ch’eran persulas, veva il dretg da 30.- francs el meins. E cu ei era in um ch’era maridaus, lezs survegneva 45.- francs el meins. Epi er’ei era las miserias dallas miserias, Continue reading Ina miserabla renta, las miserias dallas miserias→
En scola, leu vev’ins aunc franzos. Tudestg hai jeu era empriu tras la posta, li stuev’jeu schon saver in tec. Lu quei tec tudestg ch’ins veva empriu en scola secundara vi Sumvitg. Leu er’ei lu mo tudestg ni franzos. Leu vevan nus lu bu romontsch. Aber tras quei ei ins vegnius ch’ins ei serebitschaus en. Da scriver vess jeu mattei empau baluschas. … Giu Derendingen tier quei docter duvrav’jeu bia il tudestg.
Jeu erel adina mo stada naven e stada naven epi erel jeu denter auter stada en quei Schweizerhof sco guvernanta. Quei er’in hotel che mava bein. Il directur derivava dil Appenzell epi sun jeu sepresentada ed hai saviu ir a luvrar. Jeu erel stada dus, treis onn leu e viu bia caussas. Epi era caussas ch’ins saveva buc. Continue reading Jeu sun vegnida ord l’umbriva el sulegl→
Oz riani denton pli baul era quei doch moda che las femnas vevan bu en caultschas. È buobas, nus vevan mai en caultschas.E lu era scolast Camenisch vi Surrein che veva halt sias buobas. Lez ha detg “mias buobas van vi vitg a scola, jeu pretendel ch’ellas astgien trer en caultschas cu ei neiva. Cun schubas vegnan ellas gie malsaunas, quei datti buc!” Continue reading Pertgei veis Vus buc en caultschas?→
Mia sora gronda era naschida 1918, jeu sun naschida 1927. Ella era sco buoba che mava aunc a scola ils davos onns, stada el bogn en cuschina e lavava giu. Lu dev’ei buca maschina. Lu vevan ei schi bia ch’era occupau che las fumitgasas e fumeglia mavan ellas tegias dasperas a durmir. Continue reading Tuttas soras han saviu far in emprendissadi→
Quei ei propi stau donn cul Tenigerbad per la vischnaunca da Sumvitg che veva era empau magher da daners e che stueva sedustar. Epi vevan nus mo quella via che mava suten e si leu e lu mavan ei halt mo cun crotscha. E suenter lu, 1932 ein ei vegni da baghegiar quella via suren e leu savevan ei lu ir cun auto. Continue reading La fin dil Tenigerbad→
Gie, jeu vevel fatg emprendissadi tier la Fräulein Caplazi, jeu erel stada da quei da treis onns giu leu. Gie igl emprem a scola giu ad Ingenbohl e suenter quei unviern zetgei on fabrica in onn, dus. E suenter Brinzauls sun jeu vegnida a casa epi ida el bogn e fatg la sesiun treis stads. Continue reading Sesiun el Tenigerbad→
Miu um veva 34 onns cu nus essan maridai ed jeu vevel 37. Cu jeu sun vegnida ord scola han els schau ir mei giu ad Ingenbohl a far la scola da tenercasa. Nus vevan in’onda ch’era ledia e quella veva adin giu quitau dil tat e la tatta e quella veva detg a mi “ti eis sco fatga per quei” epi aschia sun jeu trottada per l’entira Svizra ed hai fatg baul quei e baul tschei. Continue reading Jeu sun stada dapertut entuorn ed hai fatg baul quei e baul tschei→
Las femnas mavan e gidar ina l’autra. Quei era social in tec aschia. Il pistregn era sper la destillaria. Ei vegneva fatg lischiva, quei vegneva fatg forsa mintga 15 dis, sche insumma. leger vinavonà Ellas lavavan lu cun tschendra enstagl savun.
Fetg grondas famiglias ei stau quella da Sur Cathomas, massa buobas, mo dus buobs, quels han giu peter. Il bab da lez era in rufinau catschadur. Quel haveva fallas dapertut anavon. Sicheu en quels uauls, quel saveva exact nua. Continue reading Ir a catscha per surviver→
Pli baul dev’ei la seiv da cunti, quei duvrava neginas guotas, cheu vegneva dau en dus pals in sper l’auter, duas lattas, priu giu in bi rom giu dils pegns e mes el fiug per far vegnir lonzi e mavan vi e strubegiavan cheu entuorn. Quei era bellezia. Continue reading En quellas baraccas vegneva durmiu e caschai→
Igl onn 1948 sun jeu staus cavrer sut Glitschè, cugl era tontas cauras eri entadem la Val in alp da cauras, la tegia era sin terrotori nua che las vaccas havevan il muletg e las cauras stuevan ir la damaun, cura ch’ellas eran mulschas si dado la Greina, quellas spundas teissas, la Greina.Continue reading „Damaun essan nus forsa cheugiu, morts“→
Sper via encunter Val dev’ei la punt da lenn cheuen e cheu il Mulin, quei era in um giuven da Cumpadials. Quei ha ars ina notg tuttiquanti. Quei era da lenn ed ha ars sc’ina candeila, Continue reading Tema dall’operaziun→
Alla fin dalla davosa uiara 1945, igl uestg Caminada ha dau in decret allas uniuns da giuventetgna/mats che mintga cumpignia hagi survegniu in datum da sepresentar giu a Nossadunnaun. Continue reading Cant e tschuttas pégn per l’excursiun→
Sicheu eran las scolas. Suenter han els baghegiau giu suten ina senneria. Ed il fem mava si ed atras il plantschius aschia ch’els han aunc pli stuiu schar ir a casa ils affons. Continue reading Ei deva bia da quellas intrigas→
Gl’emprem di ch’il cavrer da Surrein mava, ils da Surrein schevan 400 olmas 400 cauras. Mintg’olma, mintgin ch’era en quella pleiv haveva ina caura. Nus havein in vitg singular. Nies vitg ha baghegiau las casas entuorn ed enamiez havevan nus in pustget, cheu sedivertevan nus cu nus havevan fatg fein. La sera stevan nus leu a dar ballapei. Sch’ins era pli che staunchels. Continue reading 400 olmas, 400 cauras e scaruns→
Las casas pervenda havevan mintgina in clavau. Il plevon haveva vaccas. Els fagevan era fein sez. Els havevan in scussal vert. Els havevan era praus. Nus havevan era praus da tschella vart dil Rein, che sudevan alla pleiv.
Nossa casa era veglia, quei era primitiv. La tualetta era ord casa, ina scala che mava si, epi mavan ins sin tualetta. Leu era in baun da far survetsch e quel haveva duas ruosnas, ch’ins saveva ir en dus sch’ei fageva prescha. Dasperas havevan nus in pign nuegl, nua ch’ils tiers da casa eran en. La casa tufava schon empau. La liufa cun purschals epi il salvanore, quel ch’ins engarschava e fageva la mezca da casa. Continue reading Lenna, lenna ed aunc inaga lenna, mai star e far nuot→
Jeu sun ius cun sis onns a cavar ragischs, en 16 loghens sundel jeu staus cul bab e cun quels. Pli tard ein ils quinaus vegni vitier ed han getg “Quei ei bien vinars sacherdienen”. Tochen onn sundel jeu staus mintg’onn.
Getgas e praulas e far tema era aunc beinduras el cass.
La glieud haveva lu buc in’autra occupaziun e haveva il temps d’inventar talas getgas e praulas. Sch’ins cumpareglia la buobanaglia dad oz cun nies temps d’affonza ei quei sco gi e notg. Nus stuevan sezs mirar co far ir il temps. Sco pastur fabricavas ti entiras muntaneras da vaccas lenn. Era a far giugs vesas ti oz sin via strusch enzacu in affon. Ti stuevas haver tez in’iniziativa. Quei maunca alla buobanaglia dad oz. Nus devan il pli savens la culla, far da pigliar, dar tatsch, far da camutschs, eran auters giugs preferi.
La mesadad dallas casadas eran famiglias cun diesch e dapli affons. Famiglias cun mo in ni dus affons eran excepziuns, talas cun quater ni tschun affons devi buca la massa. Ei era bunamein in’obligaziun da haver famiglias grondas. Planisar ina famiglia era nunpusseivel. Gia dalla baselgia anora vegneva perdegau dad haver ina gronda famiglia e quei che vegneva mess avon en baselgia era la sontga scartira. Oravontut tier las femnas. Quellas cartevan en general pli fetg als augsegners ch’ils umens.
Ir en baseglia era ton sco obligatoric.
Jeu sai seregurdar dad in dus che mavan da rar en baselgia. Oravontut las femnas vesevan quels sco giavels cun corna, ils umens meins.
Ei la mentalitad a Vrin autra che quella dalla glieud dallas valladas dil sid. Vus essas stai naven biars onns e giu da far empau cun da tutta glieud sco guardiacunfin.Continue reading Il contact era antruras pli intensivs.→
Vus essas era stai meinacudisch dalla societad da tratga da biestga e cassier da vischnaunca. Co veseva in rendaquen communal ora da lezzas uras? Da tgei summas setractav’ei? Continue reading Contabilitad→
Co vegneva la biestga vendida, direct ni sin fiera?
Sin fiera mav’ins mo sch’ins stueva, sche negin cumprava cheu. Igl onn 1935 ha miu bab vendiu ina vacca per 530 francs ed ina genetscha ha la cumissiun priu giu per 560 francs. Duront e pér da dretg suenter la Secunda uiara mundiala ein ils prezis i puspei ensi. Ils onns 80 ein il prezis per biestga stai ils pli aults
Pli baul eri era da cuorer da scrotta tier scrotta per far fein. Ussa ei il funs arrundaus. Tgei ha la meglieraziun purtau ord vies punct da vesta?Continue reading Meglieraziun→
Las biaras famiglias havevan ils daners che tunschevan per viver, denton devi era famiglias paupras.
Nua ch’ei era ina gronda famiglia savevan ils gronds ir ad alp ni en plazza a gudignar enzatgei. Igl unviern havevan buca tuts quels da Vrin ina plazza. Pér suenter l’uiara han biars da Vrin anflau ina plazza giu la Bassa ni el turissem.
Cu essas vus i l’emprema gada dalla val ora?
Ingada hai jeu stuiu ir tiel dentist, schiglioc il pli probabel cu jeu sun staus a far la mustra.
Tgei regurdientschas haveis vus aunc dalla Secunda uiara mundiala? Co haveis vus resentiu quei temps?
Quei ei stau sgarscheivel. Ils buobs havevan gia von igl alarm adina da tschintschar da quei Hiltler e da Musolini. Nus mattatschas capevan buca ton aber ins tedlava empau sin quei. Continue reading Biars temevan, oravontut nus affons.→
E cu ein las empremas maschinas agricolas vegnidas?
L’emprema maschina da segar ei stada il „Purakönig „ da Battesta Pelican. Nus havein cumprau sco emprem in Aebi pign. Lu eri da far tut a maun. Segar, enzerdar, far migliacs, rasar, far migliaccas ni paneras da macort’aura, volver il fein, far panuglias e metter en ponns, uras alla liunga. Il mender era ch’ins haveva mo scrottas da praus. La meglieraziun ha midau tut ed oz brattass negin pli e turnass anavos sil pei vegl. Hefti eri schon, aber tuttina bi. La lavur ei vegnida pli leva, denton il menaschi pli gronds.