Nossa famiglia veva stuiu fugir ord casa la notg.

Isidor Pelican
Isidor Pelican

Cheu a Bubretsch eis ei stau anno 1927propi la gronda malaura. Quei er’il Rein dalla Val Sumvitg che veva propi furiau. Il Rein grond sco nus schein, il Rein anteriur era buca schi malsegirs. Mo cheu er’ei iu cun in grond toc prau da Bubretsch. Nossa famiglia, jeu erel aunc buca naschius, veva stuiu fugir sigl encarden ina notg.

Miu bab vev’ils tiers si Craps, quei era igl atun ed ensemen cun in auter che veva era ils tiers si cheu, han ei stuiu ir o Trun ed ir sur la punt vi leu e da tschei maun dalla punt vev’ei mo aua. Lu han ei stuiu pegliar a bratsch ed ir tras l’aua ed ir tochen si Nadels per ch’els possien sur quella val en e vegnir giu Craps ch’els eran secapescha in smac. Ella Val Sumvitg era in morts. El era vegnius ella bova ed ei staus morts. Ella Val Sumvitg er’ei schon quei da lavinas. Per exempel anno 1975 vev’ei schon fatg empau empaglia.

Brückenbau
Brückenbau / Punt construcziun © Archiv Cultural Sumvitg

Anno 1927 er’il Rein grond pli ruasseivels. Ferton che 1868, avon che 1968 mav’il Rein bia pli envi giu. il Bubretsch era bia pli grond, quei mav’aunc dacheu vi bia pli lunsch. Lu igl onn 1868 ei il Rein vegnius cheu grad sper Surrein giu e fatg il Bubretsch en dus tocs. Quei ch’era da tschei maun dil Rein era tut innundau e quei han ei per urbarisau duront l’uiara in grond toc. Aschia ch’in grond toc ei vi da tschei maun e per ir vi leu stuein nus ir en el vitg ed entuorn. Quei vevan ei giu cheu quels da Pologna ch’eran internai quels vevan giu dad urbarisar quei tochen en dadens la punt. Quels vevan era fatg la via da Polacs, sco ins di, naven da Danis a Glion.

Säen, Eggen
Säen, Eggen / Semnar, arpegiar © Archiv Cultural Sumvitg

Nus vevan principalmein èrs da truffels aber duront l’uiara mettevan nus ora salin, schiglioc er’ei plitost mo dumiec. La salin propi bein vegnev’ella bu cheu ferton che vi Rabius e da leu siado vevan ei massa salin e raquintavan ch’ei vevien duront l’uiara raccoltunas da salin vi cheu. A mular, quei ch’jeu sai mavan nus adina vi Rabius ella Val Mulinaun, leu nua ch’ei han baghegiau ussa la punt nova. Si Cumpadials dev’ei in mulin, vi Rabius probabel aunc plirs. Lu veva mintgin si’atgna frina. Graun vendev’ins magari duront l’uiara da quei che vegneva priu giu dalla Confederaziun. Suenter ei quei lu tut svaniu. Lu eis ei aunc restau ils truffels. Nus vein per exempel fatg truffels da sém ch’ins vendeva. Quei era stau avon biars onns, nus vein entschiet cun quels truffels da sém anno 1956 e quei ei lu iu tochen igl onn 2000 biebein. Lu ha ei rendiu nuot pli e lu han ei calau. Ussa gnanc mettein nus ora truffels pli. Da metter adina el medem liug era bu bien. Quei vegne da quels truffels tut en cagls.

Vev’ins pli baul meglier quitau dalla natira?

Il quitau dalla natira vevan nus schon, ed ins emprova era oz da ver quitau. Quei da jarvas sai jeu buca schi ina massa. Quei ei plitost quei dalla dunna. Oh, ir a rimnar flurs da far te mon jeu ed ella fa il bien te. Jeu sun perschuadius ch’ins patratga pli bia oz da schurmegiar la natira. Ins fa era pli bia empaglia che pli baul aber il patertgar ei vegnius in tec auters, crei jeu. Nus stuevan far stem pli fetg sin l’aura. Clar, lu er’ei da segar a maun ed ins stueva segar adina per ch’ins vegni a fin e lu dev’ei halt era dis ch’ei plueva en.

Cheu dils Craps si era plitost dil maun seniester e buca dil maun da sulegl. Cheu vein nus pli baul fatg bia schliet fein aber magliau han ei tut. Jeu mavel eba da cheu si a perver ils schetgs ed il bab steva cheu. Quels cheusi stuevan lu magliar quei ch’jeu devel. Lu dev’ei buca secchenteras. Oz segan ei mo sch’els ein segirs epi lu vegn ei scadenau giu ina massa e viaden cun tut.

Heinzen, Zerfreila, 1934
Heinzen, Zerfreila, 1934 © Sammlung DRG, Fototeca dal DRG

Fagevas Vus heinzas pli baul?

Pli baul fagevan nus aunc paners. La Cadi di plitos faners. Quei han ins fatg tochen ils anno 50, 60 e tuttenina ei quei svaniu.

Mähen mit Sense
Mähen mit Sense / Segar © Archiv Cultural Sumvitg

Sco quei ch’igl ei oz, tochen avon enzaconts onns duvrav’ins la faultsch ed ussa drovan ei bu la faultsch pli. Uss ein quels apparats che fan canerunas. Biars giuvens che san bu segar culla faultsch.