Glossari



Aebi

Marca d’ina maschina agricola

Aebi – Heuen in Sogn Giusep
Aebi © Lucia Degonda, Fotografin

barcun

ina ruosna ella preit per tonscher atras rauba, sco per exempel maglia

bovas

Tiara e crappa che vegn a val

Bucher

L’interpresa Bucher a Niederweningen el cantun Turitg derivava neu dad ina fravgia. La firma era vegnida enconuschenta entras la producziun da vehichels e maschinas agricolas. Igl onn 2000 ha l’interpresa midau il num sin Bucher Industries AG.

bundestag

Dapi igl onn 1848 la dieta dils delegai dils loghens confederai (las ligias veglias)

buobs

Affons masculins denter 5 e 15 onn.

cargada

Il gi che la biestga vegn messa ad alp all’entschatta dalla stad.

carretta

Urdein cun ina roda per transportar grascha ni autra rauba

chischners

Sistem el liber (chischner) ni vid in clavau (talina) per sechentar il graun.

Kornhiste am Stall / Talina
Kornhiste am Stall / Talina © Gieri Antoni Caviezel

Confederaziun

Num ufficial dalla Svizra. Cheu: vendita alla Confederaziun

cumpignia da mats

dessignaziun per l’uniun dils umens giuvens, organisada semegliontamein ad ina mistronza ni ina corporaziun dad umens giuvens, ledis dil vitg

Knabenschaft im Val Sumvitg
Knabenschaft / cumpignia da mats © Archiv Cultural Sumvitg

curters

Vischals da metter ora latg per schar dar si la groma per far pischada.

enzerdar

Lavur nua ch’il fein gest segau vegn rasaus cun ina fuortga sil prau per schar seccar

faners

Pigns clavaus per deponer il fein selvadi

far tschupi

Tschupi vegn fatg aunc ozildi cun dascha e fluras. Tschupials vegnan mess entuorn porta baselgia per fiastas ecclesiasticas, denton per metter si alla biestga dalla scargada.

faschs

Fein selvadi ligiau ensemen cun terscham per trer giud ils aults.

Bürden / faschs
Bürden / faschs © Baseli Collenberg

faultsch

Uaffen per tagliar pastg e fein

fraudader

Fraudar/fraudaziun munta dapi il temps medieval mierviadad, levsenn, furia ni malvuglientscha e del temps modern, far enzatgei nunlubiu.

Heimatwerk

Il „Schweizer Heimatwerk“ ei vegnius fundaus igl onn 1930 entras l’Uniun purila Svizra per incumbensa dil Cussegl federal, per recaltgar lavur per purs muntagnards e per rinforzar las ideologias naziunalas. Il „Schweizer Heimatwerk“ edeva ils onns 1936 entochen 1996 la gasetta „Heimatwerk“ ed ha menau da 1948 entochen 1995 ina scola a Richterswil, respectivamein il center da cuors ch’exista oz a Ballenberg.

jass

In giug da cartas che vegn daus oravontut ella part tudestga dalla Svizra, el Principadi da Liechtenstein, el Vorarlberg dall’Austria, el sid dalla Tiaratudestga, Baden-Württenberg, Elsass, Tirol dil sid, denton era ella Svizra franzosa ed el Tessin. jass vegn per ordinari dau en quater, cun 36 cartas. Il jass vala sco giug naziunal dalla Svizra.

lattiu

Lattas sut il tetg en clavau per schar madirar il graun avon che scuder quel igl atun.

lavur cumina

Lavur che mintga casada stueva far per il generalesser.

marcas

In document che vegneva mess a disposiziun dil stadi. Quei document legitimava da retrer ina certa raziun da victualias.Quellas cartas ein vegnidas duvradas en Svizra  l’emprema ga duront la secunda uiara mundiala (1939-1945).

meidas

Zugl fein el liber fatgs cun fein selvadi

messa nuviala

Emprema messa d’in augsegner niev

mises

Loghens nua ch’ins mava a far matg

Vanescha bei Vrin
Vanescha bei Vrin © W. Derichsweiler, Fototeca dal DRG

nuegl da pavlar

Nuegl nua ch’ei vegneva pervesiu il fein raccoltaus la stad. Il pur muntagnard midava da nuegl tier nuegl cun la biestga.

paneras

Sistem da pender si il fein per proteger quel dalla plievgia.

patrun

patrun(latin patronus‚protectur‘) munta il purtader dalla responsabladad, p.ex. il signur ni il menader, il schef

pegna scalegl

Il crap scalegl ha l’atgnadad da dar giu la callira dil fiug successivamein. Strusch in crap natural sa tener en il cauld aschi ditg.

perdanonza

In’impurtonta fiasta ecclesiastica. Biaras pleivs festiveschan la Perdanonza entuorn miez uost.

Plantahof

Scola da purs renomada ella Svizra orientala

pulenta

Buglia da terc che vegn magliada oravontut ell’Italia dil nord, en Spagna en parts dalla Svizra e dall’Austria sco era ell’Europa dig lost ed el Balcan

risdiv

secund tagl da fein che vegn segaus tard la stad ni baul igl atun. Igl emprem tagl, che vegn segaus baul la stad senumna giraun.

rusari

Successiun da differentas oraziuns che serepetan

scola da tenercasa

Scola nua che las participontas emprendevan da menar in tenercasa pli grond per ina famiglia

scotga

Liquid che resta suenter haver fatg tschagrun.

Sontgaclau

Sontgaclau ei in um sogn che viseta cun sia enturascha ils 6 da december ils affons.

stavel

Plaz avon la tegia d’alp nua che las vaccas vegnevan mulschidas

Stafel und Melker / Stavel e Mulscheder
Stafel und Melker / stavel e Mulscheder © privat

Troccas

Giug da cartas che vegn giugaus specificamein ella Cadi

truffels sut l’aua

Truffels che vegnan fatgs cuer entirs ed entratgs en l’aua.

tschagrun

Product che vegn fatgs ord il scharun.

ventilaziun da fein

Entras in ventilatur vegn menau aria che sferdenta il fein. Entras quei duei vegnir evitau ch’il fein sescauldi ed entscheivi a cuar ed el mender cass a barschar.

viaspras

Devoziun dalla dumengia ni dils firaus suenter gentar

vicari general

Substitut d’in uestg dalla baseglia catolica e generalmein resposabels per l’administraziun digl ordinariat episcopal