Taler, mezca da casa e mulin

Hermina Alig
Hermina Alig © Gieri Antoni Caviezel

Cu essas vus maridada?

Cun strusch 24 onns sun jeu ida enta Cons e stada en leu e fatg la pura. Avon hai jeu aunc giu la caschun d’emprender da teisser (mistregn) tier ina famiglia en ina vallada vischinonta. Miu um haveva schau far lu in taler, aber stui vender ina genetscha per saver pagar quel. Lu hai jeu era empriu da filar in tec e far caltschiel.

 Tgei tessevas tut?

Lu tessev’jeu biars teppis e principalmein batlinis da fein. In ton material per teisser stuev’jeu schar vegnir, tschei fagev’ins cun agens materials. Jeu hai era fatg biars schigentamauns e teilas per camischas d’umens ni tschoss per femnas.

Semnavas vus lu il glin ed il coniv sez?

Nus semnavan aunc sez il glin, mo tarmettevan giu a Sennwald per schar luvrar ora quei. Coniv vegneva semnau dameins.

Co funcziunava l’elavuraziun da coniv e glin cun la braha, la spada e trer tras il tschariesch?

Il coniv era ina caglia aulta e quella vegneva messa pil pli sper ina seiv, glin mettevan certins entirs ers. Cu quel era madirs targev’ins ora el e rasava per schar schigiar giu bein. La ragisch tagliav’ins naven e cu quel era seccaus vi in tec targevan nus giu las borlas. Quei era sco in petgen, numnaus il tschariesch. Cun il sem schevan nus far frina. Auters schevan pressegiar ieli. Nus duvravan quella frina per far paun. Il glin ed il coniv vegnevan mess a puoz per schar lumiar. Suenter duas ni treis jamnas savev’ins rumper ils bests cun la braha. La fibra fagev’ins ensemen sco monettas, quei schev’ins las poppas da glin. Quellas vesevan ora in tec sco ina terschola. Lu duvrava la glieud quei da teisser.

In’autra lavur dallas femnas da casa era il far paun.

Per far paun mettev’ins la frina en la mosa. Frina havevan nus duas sorts dumiec, ina pli stgira ed ina pli clara (salin e pestel vegneva duvrau mo darar). Nus havevan in fuorn en tschaler ed en quel mava ei en 10 pauns. Las preparativas fagev’ins la sera avon. La frina vegneva messa en sadialas, ins fageva promt il levon en in cup cun in tec aua. La damaun levavel jeu dallas quater e turschavel la pasta, buca memia rara e buca memia dira e lu schev’ins ir si quella. Quei cuzzava circa quater uras. Suenter stuev’ins envidar en il fuorn ch’el seigi caulds ad uras e far si il paun. Cu ils stgeins eran ars giu (duas uras far fiug ed in’ura bi e bein schar arder giu) stuev’ins schubergiar ora bein il fuorn cul slavun, quei ei in fest pli liung pitgau vidlunder ina ni duas lumpas. Jeu fagevel bi e bein dus fuorns e suenter ch’il paun era cotgs mettev’ins quel silla panera, damai ch’i deva lu aunc neginas schelenteras.

Hausmetzg / Mezca da casa
Hausmetzg / Mezca da casa © Gieri Antoni Caviezel

La mezca da casa succedeva era mintg’onn.

Nus mazzavan mintg’onn tochen quater pors, dus igl atun cu els vegnevan d’alp e lu cumprav’jeu dus giuvens ed engarschavel quels sur unviern e lezs mazzavan nus il fevrer. Aschia ch’ins saveva ch’ins vegneva da sechentar aunc detgavunda la carn. Lu vegneva priu ora principalmein schambuns, ischettas e spinals. L’ossa ensalav’ins en tut. Ord gl’auter fagev’ins ligiongias, andutgels, lingeghers e ligiongias da far cuer.

Danunder havevas vus lu ils recepts da far las ligiongias?

Quei vegneva dau d’ina generaziun a l’autra e culs onns havev’ins quei enta pugn.

Mazzavas vus era cauras?

Ina ni duas cauras vegnevan sequent era mazzadas e lu havevan nus aunc la carn da catscha. Quella vegneva sechentada tut quei ch’ins saveva.

Duront la cureisma eri scumandau da magliar carn, vegnevan las ligiongias magari rontschas enstagl d’astgar magliar ellas ad uras?

Il prer haveva getg inagada ch’ins duei magliar las ligiongias entochen ch’ellas seigien bunas enstagl da spargnar la cureisma e schar vegnir ellas rontschas. Quei vul buca gir ch’ei devi buca da magliar carn rontscha mintgaton. Ils spinals stuevan tonscher tochen viaden ella stad. Quei tuccava da trer a néz mintga toc digl animal e buca mo las bunas parts sco ozilgi.

Tgei tratgas vegnevan sin meisa da vies temps d’affonza?

pulenta, truffels sut l’aua, broda, frina barsada, bugliarsa, macaruns cumpravan nus in sac, bizochels.

Tgei vegneva plantau e cultivau sez e tgei vegneva cumprau?

Ins cumprava magari in sac frina dumiec per mischedar pertgei mo cun il nies vegneva il paun magari empau da schetgs. Il bia vegneva produciu egl agen menaschi. Plantar il garnezi, zerclar e far si truffels era medemamein ina lavur da femnas. E cu il graun era madirs tuccav’ei da meder. Cu nus havevan mediu il graun cun la farcla mettevan nus giu bein per ch’il graun possi schigiar giu bein. Suenter vegnev’ei fatg monas per metter si lattiu e schar seccar ora per scuder quellas la fin october ni viaden el november. Il scuder succedeva tut a maun, vul gir cun pals.

Saveis vus seregurdar aunc dils mulins a Tui?

Ils emprems onns mavan nus aunc els Mulins cul graun per schar mular quel.

Survegnev’il muliner sia paga en naturalias ni en raps?

Jeu sai che nus devan enzatgei paun al muliner, aber pertgei exact sai jeu buca pli. Cun daners havev’ins da far ton sco nuot. Forsa da messas nuvialas dumandavan nus bab sch’el dessi in per raps. Lu vegneva numnadamain ina femna veglia cun in stan sil plaz cun zuchers e tschugalatas e da quei che nus havevan mai viu. Lu dev’el magari 20 raps e per quei deva ei in brav zitget zuchers.

La hermerina mava era da casa tier casa e vendeva sia rauba.

Gliez eran las cremeras, sco nus schevan. Quellas havevan ina catla gronda si dies cun da tutta rauba. Quella che vegneva il davos haveva mo resti: Teila, tschoss, schualas, camischas d’umens, nuvs, guvas, fils flisellas, lastics da caultschas suten e da quei hantieric.