90% eran pladi sco fumegl ni fumitgasa

Gabriel Alig
Gabriel Alig © Gieri Antoni Caviezel

Co eri cul maridar? Vegnevi maridau oravontut enteifer la vischnaunca ni devi era maridaglias cun persunas dalla val ora ni forsa schizun sur la Greina?

Biaras femnas giuvnas eran pladidas ordvart en tenercasas dalla Lumnezia viadora, ora la Foppa ni dalla Cadi siadora ni aunc pli lunsch. Cun talas caschuns hai dau biaras amicezias cun umens d’ordeifer ed era biaras ein maridadas ordvart Vrin.

Ir fumegl, ir fumitgasa era il destin dils biars da lezs onns ni devi era la pusseivladad da far emprendissadis ni da far in studi?

Per nus era gia la scola secundara in problem. A Vella devi ina scola secundara, denton la cumbinaziun da traffic lubeva buca dad ir mintga gi da Vrin a Vella. Lu devi mo la posta da cavals che mava duas gadas a gi en ed ora. La damaun dallas 6.30 l’emprema gada ano e la sera la davosa gada dallas 21.30 anen e da miezgi anen ed anora, aschia che gliez savev’ins emblidar. Sch’enzatgi leva ir vinavon a scola lu stuev’el ir ordeifer.

Dorfansicht Vrin-Cons
Vrin-Cons © C. Meisser, Staatsarchiv Graubünden

Als biars restavi nuot auter che dad ir a luvrar per auters, far ils manuals ni far sez il pur.

90% da quels che savevan buca star egl agen menaschi mavan sco fumegls. La stad fumegls d‘alp e tschei temps fumegls da purs. Quei ei semanteniu ualti gitg. Las pagas eran minimalas, ei vevan cuost e loschia ed ina lavur ch’els fagevan buca nuidis.

Da lezzas uras devi buca in temps da lavur regulau dad otg uras e silsuenter savev’ins disponer dil temps per sedivertir?

Tgi che mava sin schurnada eran quei 10 uras da lavur a gi, la sonda era gi da lavur, silmeins tochen miezgi. Dasperas er’ins a casa e luvrava leu. Plinavon vegnevan ils viadis vitier, secapescha tut a pei, pertgei lu era negin motorisaus ed il traffic public existeva strusch. Las femnas stuevan far duront l’uiara sper il tener-casa aunc la lavur sil funs, damai che certins han stuiu far tochen 1000 gis da survetsch activ. Ins empruava schon da segidar tier ils purs cun dar cungedis. Igl emprem mument dalla mobilisaziun digl uost 1939 ei la situaziun stada empau critica. Lu hai giu num che tuts stoppien ir al cunfin, era las forzas auxiliaras. Tuts, ha vuliu gir, naven da 20 onns tochen 48 onns han stuiu ir a militer d’in gi sin l’auter.

Co haveis vus fatg atras la Secunda uiara mundiala?

Ins haveva buca televisiun, ins haveva buca radio, la Gasetta Romontscha vegneva inagada ad jamna da lezzas uras e quei vegneva scret lu forsa ina mesa pagina dall’uiara. Las cartas da raziun che valevan per tuts ein stadas en memoria ed ins ha sentiu las restricziuns, schegie ch’ins produceva per gronda part sez quei ch’ins duvrava, abstrahau da caussas sco pulenta, frina, zucher, sal…

Ei la pupira stada pli gronda duront quels onns d’uiara che avon ni suenter?

Ins ha forsa stui serestrenscher en certs graus, aber schi nausch ei quei buca stau. Jeu less gir che la glieud els marcaus ha giu pli gronds problems. Pervia dall’uiara ha negin stuiu endirar fom cheu tier ils purs en muntogna. Cul temps ei vegniu ordinau da cultivar ina certa procentuala dil menaschi sco ers ni orts. Per part era perscret con ch’ins stueva metter truffels e con garnezi, exact sai jeu buca gir con. Per quels che havevan buc agen funs han ins arau lu tocs pastira enta Tgiern per ademplir quellas pretensiuns.