Temps liber – ins veva plascher dad tut quei ch’ei deva.

Gerasina Candinas
Sr. Gerasina Candinas

Las dumengias er’ei dad ir a messa. Nus vevan lu aunc bia libertads. Nus vegnevan lu magari ensemen entirs quatiers e fagevan giugs. Nus fagevan bia da pigliar, da sezuppar, dar ball. Ball spada schevan nus, quei era in giug che nus devan bia. Schizun daquels ch’eran schon carschi devan quei. Termagls vevan nus bu ina massaria, forsa ina poppa ni zatgei.

Jeu sai, ina ga vevan mia sora, ch’era in tec pli giuvna ed jeu survegniu sin Nadal ina poppa sin duas. Quei era lu stau la detga fiasta. Il frar veva survegniu in cavalut pign e quei era dad ir e metter la poppa sil cavagl ed ir a spass.

Co festivavas Vus Nadal?

Nus vevan aunc bi da Nadal magari. Clar, nus fagevan pigniel e zatgei schenghetgs survegnevan nus adina. Schon magari in battegl ch’ins duvrava tuttina aber quei era adina enzatgei niev. Lu semettevan nus ensemen ed il bab veva lu aunc in harmonium epi sunavan nus las canzuns da Nadal ensemen cul bab. Quei ei aunc adina a mi en memoria. Epi er’ei quei da Daniev. Lu mavan nus a cattar biemaun.

Dreikönige
Dreikönige – Sogns Retgs © Archiv Cultural Sumvitg

Quei entschevevan nus schon baul e mavan da stgir. Quei rimnava lu bu bia, magari in da tschun raps. Quei veva il bab fatg per nus ina cassa, per mintgin. Schiglioc survegnevan nus bu bia aber quei da Daniev mettevan nus lu en quella cassa. Lu stuev’el lu halt ir silla cassa a schar arver quei per derscher ora e nus dumandavan lu adina “con vev’il miu en, con vev’il miu en?” epi schev’el lu enqualga “oh, il bab ha lu aunc rundau si in tec”. El era aschi in bien bab. Quei era lu aunc dad ir a far in tec Daniev tiel tat e la tatta e tiels augs ed ondas mav’ins lu era aunc.

Trachten
Trachten / Costums © Archiv Cultural Sumvitg

Vevas Vus speciala vestgadira da dumengias?

Gie, las dumengias vevan nus autra vestgadira. Jeu vevel inaga ina “Bündnertracht” aber per pli tard. Quei era lu schon da far ina differenza denter las fiastas. Fiasta da tschupi ed aschia. Ils giuvens che vevan da far parada mavan lu tier ina giuvna per la negla. Quei era lu il simbol per in tec simpatia. Ei vevan lu si in cilender e caultschas alvas da far parada. Lu vevan nus da mirar tgi che hagi ina negla e tertgavan lu tgisà da tgi ch’el vessi survegniu ella. Lu mavan ei aunc a mattauns el vitg. Magari sch’ei era bu serrau igl esch casa vegnev’enzatgi sin esch. Ei maridavan era plitost el vitg e buca ordeifer.

Duront scola vev’ins nuota pli bia vacanzas. Quei era da Vigelgia Nadal aunc scola e suenter Nadal lu grad puspei. Leu denter Nadal e Daniev er’ei bu vacanzas. Quei entschevev’igl october e mava lu tras tochen la fin avrel. Nus mavan gie bu en plazza, nus stevan a casa. Quei era lu, cu nus buobas eran empau pli grondas da lavar ora l’entira casa e far da quei. Quei segidav’ins era quei ch’ins pudeva culla mumma.

Samichlaus
Samichlaus/ Sontgaclau © Archiv Cultural Sumvitg

Sin tgei temps spitgavas Vus il pli vess duront igl onn ora?

Da lezzas uras selegrav’ins schon era sin Nadal. Quei era zatgei special, Sontgaclau e Nadal. Mes frars mavan bugen a viagiar, lu astgavan nus lu era ir, cu ei era fatg il bia dil fein. Quei era lu denter far fein e risdiv da far ina pli gronda tura. Aschiditg sco il bab ha pudiu vegnev’el era e suenter mavan nus lu culs dus frars. Nus mavan sur la Greina, Diesrut e giu Vrin. Inaga eran nus i tschella ruta, dil plaun dalla Greina giu ad Olivone. Schiglioc vev’ins lu bu schi bia caschun dad ir enzanuas aber quei fagevan nus. En vacanzas naven mavan nus buc. Era bu tier parents ella bassa. Jeu mavel magari la stad, cu jeu erel aunc pli pintga, magari vi Sumvitg tier in’onda in tec in tempset sco fumitgasa pintga, a far in tec cumissiuns. Aber schiglioc mavan nus buc

Rahm essen
Rahm essen / Magliar groma © Archiv Cultural Sumvitg

Nus dalla giuventetgna vegnevan ensemen inaga duront il tscheivver per in tec saltar, pli bia buc. Da tscheiver vegnevi magari sin esch da quels giuvens ch’eran in tec setratgs en da tscheiver. Lu stuevan nus lu dar in Schnäpsli ad els epi mavan ei puspei. Nus fagevan lu magari la scola aber quei era adina ils buobs dapersei e las buobas dapersei. Lu fagevan nus adina, las buobas, ina marenda. Quei era il bia da gievgia grassa. Nus vevan el parterre in grond local, ina stiva ch’era bu habitada e quei vegnevan las lu il bia si leu. Quei mintgina che purtava enzatgei, in tec ligiongia, tgi purtava enzatgei dultsch e magari schizun groma. La mumma fageva lu in cafè. Quei era enzatgei schi bi epi stevan nus si empau da cumpignia. Schiglioc fagevan nus lu bu schi bia tscheiver. Enqualga vegnevan ei ensemen la sera e fagevan in sault. Jeu erel lu bu grad ina schi buna saltunza. Quei era schon in tec mintga vitg dapersei. Nus s’entupavan bu culla giuventetgna dad auters vitgs.

Theaterszene
Theaterszene / Scena da teater © Archiv Cultural Sumvitg

Nus vevan l’uniun da dunnauns e mattauns ch’ins vegneva ensemen, il chor baselgia e la gruppa da teater. Jeu mezza hai bu fatg teater. Gliez selegrav’ins sur da tut quei ch’ei deva. Quei era bu schi bia. Lu savev’ins selegrar sur da pintgas caussas. Pli baul fagevan ei aunc bia teater els vitgs, igl unviern. Lu mav’ins magari schon en quei vitg nua ch’ei vevan teater a mirar. Vi Sumvitg ni vi Rabius…ed els vegnevan era enneu sche nus vevan teater. Lu dev’ei schon aschia in tec viceversa ch’ins prendeva part. Avon ch’ins mava en scola secunara enconuschev’ins buca quels da l’auter vitg. Quels vesev’ins lu l’emprema ga cu ins mava vi Sumvitg. Quei era lu bu tuts che fagevan la secundara. Ei era daquels che fagevan el vitg mo l’otgavla classa. Lu vevan nus mo dus onns secundara.

Mavas Vus era a far pelegrinadis?

Nus mavan bia o Nossaduna dalla glisch o Trun. Quei mavan nus magari la dumengia suentermiezdi, magari culs geniturs. Schiglioc pli lunsch…forsa inaga si Ziteil. Quei mavan nus lu privat si.