Ozilgi tratg’ins ch‘affons astgien buca luvrar.

Barclamiu Pelican
Barclamiu Pelican © Gieri Antoni Caviezel

Sper igl ir a scola deva ei d’exequir aunc in tschuat lavurs.

Als tiers manedels dev’ins da miezgi in tec fein e buentava. Sper la scola eri da segidar dapertut nua ch’ins saveva e pudeva.

Quei ei buca stau da donn. Oz manegian biars ch’ins astgi buca far luvrar ils affons, secapescha buca memia bia, denton cun mesira fa quei buca donn. Cu ei era temps d’arar er’ei da cuntschar, prender ensemen las ragischs ni il zerclem e segidar semplamein dapertut. La mattatschaglia haveva d’empalar bos ni cavals e suenter las lavurs da primavera mav’ins si Puzatsch ed enta pistira a pertgirar la biestga. In buob ni ina mattatscha stueva esser sper mintga muvelet. Quei pur che haveva quater vaccas era in dils gronds. Ils biars purs havevan mo duas.

Co era la veta da mises?

Quei era in tec pli bi che duront tschei temps, aber ei era era da luvrar denteren. Quei stuev’ins ir a pinar draussa per ch’ins hagi lenna da caschar. Lu era quei aschia culla lenna: Mintga fiug survegneva 4m3 lenna. Quei era denteren era lenna da diever. Mintga lenn ch’ins saveva schev’ins resgiar e quella lenna muncava sco lenna da brisch e perquei mav’ins vi da tschella vart dalla val a pinar draussa. Quella lenna transportav’ins cun in bov a Puzatsch. Ni ch’ei era era da trer grascha magari la sera. Las vaccas vegnevan pischentadas la sera e leu eri da mirar ch’ellas stettien sin quella scrotta ch’ins haveva da schar magliar giu. Seivs electricas devi buca lu. Mintga sera era rusari.

Conta glieud era il matg si Puzatsch?

Ei era dabia glieud, las casas eran pleinas. Las famiglias vivevan quei temps entasi leu.

Geisshirt Bargianicla in Vrin
Geisshirt Bargianicla in Vrin © W. Derichsweiler, Fototeca dal DRG

Lu teneva mintga pur empau cauras. Tgi pertgirava quellas?

Propi pli baul cu jeu mavel aunc buc a scola, lu havevan ei aunc negin cavrer, mobein fagevan roda. Pli baul sto ei denton gia haver giu cavrers pertgei ins raquintava d’in cavrer ch’era ruclaus e sedisgraziaus. Pli tard han era ils purs dils mises mirau per in cavrer.

Tgei lavurs devi aunc da far duront il temps da far matg si mises?

Lu mavan ils umens ad uaul e pinavan las plontas. Quellas vegnevan sromadas ed ins scheva quellas egl uaul tochen igl atun. Cun far fein entschavevan ils purs mai avon Sogn Placi, e quei ei ils endisch da fenadur. Avon vegnevi buca fenau. Bein enqualgadas han ins stuiu entscheiver aunc bia pli tard.

Cu ei stau il pli tard che vus saveis seregurdar ch’ins ha entschiet a far fein?

Probabel il 1946, quei onn han ins buca fatg fein avon ils 20 da fenadur. E quella stad eis ei stau adina misergias. Adina puspei han ins stuiu ir si Ramosa a far lavur cumina e far liber la via da bovas per ch’il zezen vegni si d’alp cun la lenna.

Cun la cargada era la veta da mises a fin. Quei gi regeva ualti gronda tensiun pertgei ei mava per la pugniera si d’alp, la pli ferma vacca en stavel. Co era quei cun quels asens da pugnieras tier la cargada?

Atgnamein en cassa havev’ins era lu dapli d’ina miseriera che d’ina pugniera. La luschezia da singuls purs era denton la pugniera. Ei ha era dau enqual hurscha denter singuls purs pervia dalla pugniera.

Tgei schabegiava tut in gi normal si d’alp?

Levar stueva la fumeglia detg marvegl. Il buob, il paster ed ils zezens mavan a catschar vaccas. Il buob saveva sequent star en tegia e mirar dil fiug. Quel haveva silsuenter da tener en stavel e gliez era buc aschi legher, oravontut buc ils emprems gis che las vaccas sedavan ualti stedi e mavan a catschond ina l’autra. Suenter vegneva siult, fatg fiug per caschar e catschau ord stavel.

Contas vaccas tuccav’ei al singul da mulscher? Con grondas eran las singulas sorts?

Dall’uiara empruava mintgin da tener tontas vaccas sco pusseivel. Lu vegnev’ei sorts da tochen 25, 26 vaccas per in.

Vanescha bei Vrin
Vanescha bei Vrin © W. Derichsweiler, Fototeca dal DRG

Co funcziunava il parter tier las sorts?

Quei fagev’ins quater cedels cun si mintgamai las vaccas che tuccavan ad in dils quater mulscheders. Lu havevan quels da trer ord la capiala la sort vaccas ch’els havevan da mulscher. Ei era empau cletg sch’ins gartegiava ina buna sort cun paucas vaccas diras da mulscher. Lezzas eran lu quellas che muentavan il sgrezi.

Tgei lavurs specialas stueva la fumeglia far tut?

Lu stuevan ei far tschagrun, mintga gi bunamein. Empau stuevan ei far per haver la scotga da lavar giu ils curters e las sadialas da lenn. Quei vegneva pli biala vischala da lavar giu cun scotga e buca mo cun aua. Lu deva ei neginas centrifugas, tut il latg eri da metter ora e sgarmar pli tard.

Da lez temps valeva la pischada dapli ch’il caschiel ed ils signuns targevan il latg aschi gitg sco pusseivel?

Ed ussa eis ei il cuntrari. Il signun stueva far lu tonta pischada sco mo pusseivel. Era ir cul purment ord l’alp era scumandau entochen Sogn Barclamiu (24 d’uost).

Co vegneva la pischada conservada a casa?

Enzanua en ina scaffa el frestg ni ch’ins culava giu pieun. Cu ei scargava vegneva lu fatg il quen ed ils purs survegnevan tut lur purment.

La scargada, co sesplegava quella?

Quei vegneva buca fatg gronda caussa ordlunder. Matgs mettevan ei si alla pugniera ed alla miseriera. Las biaras vaccas eran da Puzatsch, Pignola ni Campliun e tut quellas stevan entasi leu.

Hirtenbuben in Vrin-Cons
Hirtenbuben in Vrin-Cons © C. Meisser, Staatsarchiv Graubünden

Pli baul stuevan ins scargar beinduras las alps duront la stad pervia da neivs, damai ch’ei haveva neginas stallas.

Quei havevan ils dus umens da neiv dad ir a gidar pertgei da lez temps stuev’ins scargar las alps da neiv. Il 1963 havein nus giu da vegnir engiu cullas vaccas forsa inagada ad jamna duront il fenadur. Il 1954 hai dau otg gis suenter la cargada in toc neiv e las vaccas ein stadas quater gis giu Puzatsch. Il 1960 ei vegniu ils tschun da settember in dètg toc neiv e lu han ei scargau e buca cargau pli.

Suenter la scargada vegneva il pli bi temps per la buobanaglia, il temps da trasar.

Gie, gie. Lu eran ils buobs ensemen e havevan era peda da far enqual cattavegna.

Igl atun ed oravontut il matg deva ei aunc da caschar si Puzatsch. Fageva quei mintgin empau sco el manegiava?

Pli u meins saveva mintgin co ei mava da far in magnuc, suenter forsa haver falliu empau in onn. Mintgaton vegneva caschau grass, cunzun da neivs, schiglioc vegneva mess ora il latg e fatg pischada. Schabegiau eis ei era il matg ch’ei fageva cauld ch’ils purs havevan da far cul cucu, gliez devi era ad alp.

Il purment era fetg decisivs per surviver. Vivev’ins mo digl agen ni savev’ins selubir da cumprar tier enqual caussa?

Maglias cumpravan nus buc aschi savens. In tec frina in tec pli biala stuev’ins haver, sal, zucher e pulenta stuev’ins secapescha cumprar. Cun quater vaccas havevan nus dabia caschiel ed empau pischada era. Lu era ei da mirar ch’ins hagi aschi biara pischada sco pusseivel. Pli baul valeva ei sco sfarlatem sch’in signun duvrava si d’alp dapli che 35 liters latg per producir in kilo pischada. Ussa drovan ei 100 en biaras alps per producir il medem quantum pischada. Sch’in signun duvrava da memia lu riscav’el da buca vegnir pladius la stad proxima.