Biaras lavurs da scrinari

Simeon Alig
Simeon Alig © Gieri Antoni Caviezel

1952 haveis Vus baghegiau in agen luvratori denter Vrin e Cons.

Quei hai jeu fatg sper la resgia che miu frar haveva baghegiau leu il 1949. Il sulom hai jeu cumprau per 80 rp/m2, crei jeu. Il sulom hai jeu cavau mez igl atun 1952 e lu hai jeu empustau ils miradurs. Igl ei denton vegniu neiv e la construcziun ei succedida pér la primavera proxima. La crappa hai jeu rimnau ensemen ella vischinonza pertgei raps havevel jeu buca. La buda hai jeu baghegiau si e cumprau mia emprema maschina per 10’000 ni 15’000 francs. Cun quella savev’ins splanar, drizzar en ina fresa ni duvrar sco Kehlmaschina. Cul temps ein las maschinas vegnidas pli e pli grondas ed il davos haveval jeu ina maschina da far finiastras ch’ins saveva splanar sin quater varts e ch’ins saveva era far tut ils profils necesssaris. Cul temps hai jeu alzau e slargau la scrinaria ella Resgia ed avon ina partida onns hai jeu construiu ina scrinaria nova o vitg.

Tgei lavurs haveis vus saviu exequir tut sco interpresa nova?

Las lavurs da scrinari dalla scola da Vignogn. Suenter hai jeu fatg si la tegia dall’Alp da Sursaissa ed il camon da piertg e pli tard hai jeu giu fatg lavurs vid la scola e halla da Lunschania. Vid quella lavur essan nus stai en quater bunamein igl entir unviern.

Per tgei prezis luvravas vus lu?

A Lunschania hai jeu giu luvrau en reschia per 3.80 fr/ura.

Co fagevas vus il transport ed il viadi?

Jeu havevel in auto, in Olymp, e sin quel cargavan nus quels 20-25 quadrats e quei tunscheva per in gi luvrar. Il gentar prendevan nus cun nus e la sera turnavan nus puspei ensi. Quei che jeu hai fatg dabia ein stai vischals da morts. Quels sun jeu enriclaus che jeu hai buca scret si ils nums. Pér ils davos onns hai jeu entschiet a cumprar quels. Sch’enzatgi mureva survegnevel jeu in telefon ed jeu vegnevel. La grondezia d’in vischi savev’ins schazegiar e sche jeu havevel dubi da haver gartegiau la dretga grondezia mettevel jeu il vischi encunter in baun el luvratori e mavel en per saver giudicar schebein jeu stoppi splanar naven in ton ed adattar la grondezia ni buca. Ils davos vischals che jeu hai fatg han custau 380 francs e cuort suenter pagav’jeu per retrer quels 1200 tochen 1500 francs. Per part vegnevan las famiglias sezzas cun las aissas e gliez era fetg d’engrau.

Vus mavas era a metter en vischi ils morts.

Gliez era obligaziun.

Tgei lavurs fagevas vus tut.

Naven da baghetgs, casas, entirs restaurants, clutgers e stallas tochen mobiglias da tuttas sorts sco era entagliar altars, l’entira paletta. Ina da mias specialitads ei adina stada da far finiastras e talas hai jeu fatg probabel en finadina vischnaunca en Surselva ed era ordvart la regiun. Il sistem da far finiastras hai jeu midau treis ni quater gadas ed empruau adina dad esser sil pli niev stan.

Planisava il scrinari era ils objects?

Diversas casas hai jeu era planisau ed era baghegiau si tut.

Stallscheune in Vrin
Stallscheune in Vrin

Ils baghetgs vegls han aunc quaders tagliai a maun e mintgamai tenor la grossezia dil tagliel. Haveis vus era aunc fatg baghetg tenor quella metoda?

Gie, gie. Lu vegneva tagliau ils quaders per in nuegl sin 15 cm lad e per ina casa sin 12,5 cm. Igl ault sedrizzava tenor il lenn, pia conic. Far preit stuev’ins pia far auter che cun quaders tagliai parallel. Lu luvrav’ins sin preit e metteva buca ensemen gia avon en luvratori la preit. Ils mugrins vegnevan tagliai ora tenor la fuorma dil lenn e quader per quader ed il lennari stueva mirar d’ulivar mintgamai l’altezia dalla preit. Cu ins ha entschiet a far quaders d’omaduas varts tuttina aults ei la lavur vegnida empau pli sempla. Tonaton stuev’ins schar ir il lenn siat tochen otg gadas tras la maschina ed ozilgi taglia la maschina ils quaders inclusivamein mugrins en inagada.

Haveis vus era aunc tagliau lenna cun la segir lada?

Enzatgei pauc all’entschatta, denton lu deva ei propi specialists per quella lavur sco Gion Bernard, Battesta, Isidor, Julius. Jeu hai fatg da quellas lavurs cun la cugnad’aulta denton igl inschign da luvrar cun la cugnada lada muncava. In gi cu jeu sun ius cun mes uaffens per tagliar lenna han tschels manegiau che oz drovi jeu buca tagliar lenna. Sa daco buca? Ti mo emprova. Da zuffel sas ti schon empruar da tagliar sil streh sche ti manegias. Jeu savevel buca che da vent seigi ei buca pusseivel da tagliar in lenna exact sin corda, quei hai jeu mai emblidau.

Pli baul devi buca las perscripziuns puncto segirtad davart maschinas sco ozilgi ed era buca puntanadas da num, cun auters plaids, ei deva da far biaras lavurs malsegiras e beinenqual scrinari ha pers in det ni l’auter.

En tut quels onns hai jeu giu fetg paucs accidents. Quei det che jeu hai naven ei in dils paucs incaps. Quei ei schabegiau duront splanar ina gliesta. In rom ha siglientau la gliesta dalla vart e quei det ei vegnius tratgs ella «Wella» dalla maschina che mava cun 6000 turas. Cu jeu sun ius da buda ora vegneva ei negin saung, mo ils gnarvs pendevan ord la plaga. Il det han ils collavuraturs buca stuiu encurir, damai che quel era splanaus naven. De Giorgi era gest o vischnaunca e deva audienza, ha lu ligiau si il det ed arrivai a Vella ha el stuiu morder giu ils gnarvs che vargavan aunc ora. L’auter gi hai jeu giu dolurs che jeu savevel buca nua star, enzatgei terribel. Jeu mez hai giu negins auters accidents da num. In da mes conluvrers ei daus giud in tetg. Il patrun da quella casa haveva fatg biaras lavurs sez vid quei object, denton montau ina schampra puntanada. Cun blessuras internas e costas ruttas e bia cletg ei el mitschaus.

Co era quei cun la concurrenza da lezs onns?

Quei era era lu ina certa concurrenza, denton nus vegnevan bein e lu vegnevan nus ensemen e sediscurrevan tier offertas e secunvegnevan. Oz ei quei scumandau, mo che quei ei ina tupp’idea. Jeu crei buca ch’ei vegni buca contrahau, denton per 40’000 ni 50’000 francs sco tier nus pli baul devi buca da far gronds teaters. Sche pusseivel mirav’ins da tener la lavur en la vischnaunca da quel ch’offereva. Quei ha denton buca funcziunau adina. Ei ha adina puspei dau cass che firmas d’ordvart han era offeriu.

Sche vus deis in sguard anavos. Tgei era pli baul pli bi, tgei cu vus haveis calau ni il cuntrari?

Igl emprem eri pli interessant e pretensius ch’il davos. Pli baul havev’ins bia pli gitg d’endrizzar ina maschina. Ozilgi ei quei dau pli u meins mintga profil. La lavur era fetg strentga, sche jeu paratgel mo tut ils quaders ch’ins purtava ella resgia giu en luvratori per elavurar e lu puspei purtar ensi. Oz stos buca semudergiar entuorn cun talas peisas, quei fan las maschinas. Pils luvrers ei quei stau ina gronda levgera. La ferramenta dad uss ei era buca da cumparegliar cun quella da pli baul. Ozilgi sa vegnir luvrau pli precis e meglier che pli baul. Lu schevan biars stgisar beinspert.

Contas uras vegneva luvrau sil baghetg?

Sis gis ad jamna era normal, la sonda tochen miezgi havein nus luvrau onns ora. Quei era usitau. Tochen 215 uras il meins era nuot excepziunal. La stad ora luvravan nus 10 uras ed igl unviern pli pauc.

Far clavaus cun lenna rodunda ei era vargau ozilgi.

Jeu hai fatg aunc in tschuat clavaus cun lenna rodunda. Era leu devi in per trics. Lenna cun puchel mirav’ins da metter ensi. Il singul lenn vegneva resgiaus sin mesira e lu mugrinaus sin preit. Las cavas sils mugrins tagliav’ins ora aschia che cu il lenn vegneva smaccaus a funs stev’el eri. Sch’ins fa quella cava memia gronda lu ha il lenn cal e sa semover e cul temps vegn la preit uiarscha. Far clavau cun lenna rodunda duvrava ina certa rutina. Cunquei che la lenna clavau era d’ina vart pli grossa stuev’ins metter la lenna alternont tgau e tgil. Cu il baghetg era empau dad ault vegnevan ils lenns tratgs si cun terscheuls sur dus lenns pusai encunter la preit.