„Damaun essan nus forsa cheugiu, morts“

Augustin Candinas
Augustin Candinas

Igl onn 1948 sun jeu staus cavrer sut Glitschè, cugl era tontas cauras eri entadem la Val in alp da cauras, la tegia era sin terrotori nua che las vaccas havevan il muletg e las cauras stuevan ir la damaun, cura ch’ellas eran mulschas si dado la Greina, quellas spundas teissas, la Greina.

Ni da viaden encunter Medel, aber buc magliar ord il muletg da vaccas. Nus havevan vi da 300/400 cauras.

In cusrin da mia mumma, ch’era cautegia ed ha dumandau sch’jeu havess buc tschaffen dad ir cheuen. Quei era in signun da Cumpadials ch’el enconuscheva bein ed jeu hai detg “bein bein”. Basta anno 48 ha quei draccau, jeu sai buc sch’igl ei stau treis jamnas bialaura, adina mo draccau. Cheu cun calzers miserabels e mintgin haveva in toc pellerina nera grossa cun capuzza. Quella era bugnada en, la damaun cu ins targieva en quella era quella pasanca dil bletsch, quei haveva negina pegna nuot. Il plantschiu era da pigiament (tratsch) e sco detg, fatg si ina bisacca cun en strom, su e sut, il signun durmeva sisu ed jeu giusut. Quei deva e deva… epi eran nus vid mulscher e tuttenina deva quei pir che mai e quellas cauras pon buc star ora cu ei plova, lu seglievan ellas giu sut tegia, stevan sut las grundas en e tenevan il tgau suten. Quei era buc pusseivel da mulscher. Lu il camond:  buob schula viaden! Jeu priu il fest e bumbardau neucheu ellas sut in grond ischi e leu havevan ellas in tec suost. Suenter in mument curreva ina puspei naven e tuttas suenter, mintga di la medema historia, da vegnir o dalla suna.

Ina sera ha quei entschiet a draccar, il di haveva ei era draccau gl’entir di e quei era stgirenta notg. Nus havevan la tegia gest sisum il rieven, bunamein 1m ord il rieven – e quei deva camegiadas e tuffava da zuolper, quella crappa. Nus eran en letg e sche scheva il signun, damaun essan nus forsa cheugiu, morts.

La damaun essans levai elu havevi entschiet a calar in tec, epi havein nus vuliu schar ir las cauras in tec giu sul Rein da Viuz che vegn o da Medel. Basta quella punt, buc tec nuot schuber nuot era leu ed ei mava mass’aua. Tgei levan nus far, basta lu era dad ir o a mira nua che tschella punt seigi. Era leu, nuot buca tec e nus stuevan ir ora cul caschiel. Nus havevan buc tschaler. Nus havevan dad ir da quella vart o cheu ed ir sur quella punt o, tochen o nua ch’il lag ei oz cul mir da fermada e vegnir daleu vi. Quei era da far mintga di, tgi il tschagrun e tgi las magnuccas si dies. Basta quei era ina veta dil giavel.

In di sun jeu daus en ina suga e quella suga era en quater tocs – schon entir, quei era dil militer. Lez han giu sicheu hettas veglias e mattei ch’enzatgi veva emblidau quella suga. Epi sun jeu vegnius giu ed hai getg, “jeu hai anflau ina suga cheusi” – La damaun essan nus i o nua che la punt era ed i vi tras l’aua e fermau vid in pegn e vi tscheuneu era fermau vid in crap ed in sughet sur via si vid ina rolla. 15 dis essen nus ir vi e neu cheu cul puramen. Ei ha cuzzau dis aven che l’aua ei ida anavos ed ils purs ein vegni viaden. Els vevan mirau nua ch’ils uors dil Rein eran il pli maneivel in da l’auter e veven lu fatg ina nova punt. Quei ei stau la historia da quella stad.