Jeu sun stada dapertut entuorn ed hai fatg baul quei e baul tschei

Berta Candinas
Berta Candinas

Miu um veva 34 onns cu nus essan maridai ed jeu vevel 37. Cu jeu sun vegnida ord scola han els schau ir mei giu ad Ingenbohl a far la scola da tenercasa. Nus vevan in’onda ch’era ledia e quella veva adin giu quitau dil tat e la tatta e quella veva detg a mi “ti eis sco fatga per quei” epi aschia sun jeu trottada per l’entira Svizra ed hai fatg baul quei e baul tschei. 

Essas Vus stada naven bia?

Gie, dus onns sun jeu stada giu sper Solothurn tier dr. Caplazi a gidar ella praxis. Quel veva in miedi dalla Rumenia, quei era lu schon in perdert. Quella veva la dunna e duas feglias che stevan a Turitg ed el mava engiu mintga sera.

Surrein und Rabius
Surrein und Rabius © Archiv Cultural Tujetsch

Epi suenter sun jeu stada si Sumvitg e si Mustér, Rabius e giu Trun a tgirar la glieud. Quei era in pader dalla claustra, quei era duront l’uiaraviaden en quell’Africa ni Biafra ni sai jeu co quella tiara ha num. Epi veva quei pader detg “gie bu ir ell’Africa e segidar leu, nus vein cheu tochen las ureglias miseria”. Quei era lu schon paupers onns. 1940 – 1945, duront l’uiara era quei miserias cheu en nos vitgs. Da quellas miserias eis ei oz en autras tiaras aber aunc bia pir.

Epi eba, avon che ir giu Turitg hai jeu lu fatg cheu il percasa per la Fräulein Caplazi a Rabius e cu ella mava en vacanzas fagevel jeu era tut quei dalla posta. Denter auter vevel jeu il vitg da Rabius, mo il vitg. Quei era mo zacontas casas che vevan avonmiezdi e suentermiezdi la posta. Tschels vevan igl entir vitg, ed ils uclauns vevan mo in di mo il suentermiezdi.

Udevas e savevas Vus tgei che schabegiava duront l’uiara?

Gie, gie quei dils Tudestgs secapescha, ina zucca han ei schizun stuiu ir sils cunfins ch’ei vevan clamau. Lu veva miu um stuiu schar tuttagradgiu il fatg.

Veva Vies um era stuiu ir?

Na aber igl aug era vegnius e veva detg “ti stos, jeu sun cheu sco cau dalla vischnaunca da Sumvitg ed jeu pretendel tei. Ti stos schar grad eri la faultsch da far risdiv ed ir si d’alp a far caschiel. Si d’alp ein da quels pli giuvens e quels ston ir a militer. Damaun ston quels naven. Sin lu stos ti esser cheusi e saver tut leusi”. Aschia ei quei lu iu duront l’uiara.

Tras quei eins lu staus cheu e surviu empau tscheu ed empau leu. Denter auter er’jeu stada in per onns tier la Fräulein Caplazi vi Rabius. Il bab da quella Fräulein Caplazi, quel fageva la posta a Rabius.

Naven da leu, suenter sun jeu ida giu Turitg epi stada tier in um vegl. In onn, dus sun jeu stada tier quei signur Meier. Quel era persuls ed era in rehun aber in bien um. E quel ha fatg bia bien. Secapescha, quel enconuscheva in tec las relaziuns. Lu scheva el mintgaton “va tscheu ni va leu, va en quell’e quella via epi anflas ti lu in stizun ni ina fatschenta dalla Pro Juventute…”. Basta quei era lu dil pauperesser  “va e tschontscha cun quellas”. Lu sun jeu ida leu e quella ha menau mei giun tschalèr. Jeu hai lu raschunau a quella in tec tgei miserias, quei era lu bia famiglias cun siat ed otg e diesch affons e miserias sgarscheivlas. E quei era in tschalèr sco quella casa. Ella ha detg “leu, quei esch saveis Vus arver e leu eis ei en scatlas e leu saveis Vus prender tgei che Vus vuleis. Mei ed encuri ora tgei che Vus vuleis e mettei en quella scatla e scrivi si l’adressa e lu saveis Vus tarmetter quei. Epi hai jeu lu schau vegnir siado. Quel vevan schon ner basegns. Aber jeu hai aunc onns suenter, cu nus essan maridai – nus essan maridai anno 1955 – hai jeu aunc entupau si Mustér e secapescha era giu Trun da quels affons ch’jeu erel stada e procurau.

Walserkinder in Zerfreila
Walserkinder in Zerfreila © W. Derichsweiler, Fototeca dal DRG

La mumma era enta letg e vevan miserias e vevan affons. Quels affons eran ventireivels sch’ins cantava ina canzun ni raschunava ina praula. Quei negin che vess detg leu pulenta, na quella magliel jeu buc. Quei tut che magliava e tut ch’era cuntents. Aber quels han salidau aunc in per onns suenter ch’ins enconuscheva. Oh Jessas gie, ei era tscheu e leu da quels che durmevan dus ensi e dus engiu, quater el medem letg.