
Per la Lumnezia en general vesel jeu tuttavia in bien avegnir. Cunzun las vischnauncas da Cumbel, Morissen, Vella, Degen e Vignogn ch’ein fetg maneivlas ina da l’autra han in bien svilup economic. Continue reading Bunas perspectivas per la Lumnezia
Cheu san in leger l’intervista en romontsch en la versiun liunga:
Per la Lumnezia en general vesel jeu tuttavia in bien avegnir. Cunzun las vischnauncas da Cumbel, Morissen, Vella, Degen e Vignogn ch’ein fetg maneivlas ina da l’autra han in bien svilup economic. Continue reading Bunas perspectivas per la Lumnezia
A Suraua ein las geometrias politicas semidadas savens. 1963 fusiuneschan Peiden ed Uors tier Uors/Peiden, 2002 Camuns, Tersnaus, Surcasti ed Uors/Peiden tier Suraua e 2013 Suraua tier Lumnezia. Co giudicheschas Ti persunalmein quei svilup ? Continue reading Decisiuns envers la fusiun da las vischnancas
En Lumnezia fuorma Suraua il cunfin denter Romontschs e Gualsers. Co ein las relaziuns denter quellas duas culturas sesviluppadas el decuors dil temps?
Cun Val veva Suraua, denton era Cumbel e Degen, bia contact cunzun damai che purs da quellas vischnauncas cargavan lur muaglia sin las alps da Val S. Pieder. Continue reading Scumond da maridar tranter Rumantschs e Val S. Pieder
Sco historiograf local ei Ti era sededicaus intensivamein allas genealogias dallas famiglias, dils cussadents dallas casas da Surcasti e dalla historia e cultura da Suraua. Tgei ha dau a Ti igl impuls persuenter?
La historia locala ha adina interessau mei. Continue reading Istorgia e cultura da Suraua
Ti denton era staus engaschaus ella vischnaunca?
Ils uffecis politics eran buca tschercai ella vischnaunca dad Uors/Peiden, aschia ch’ei ha era tuccau a mi da s’engaschar leu ella suprastonza communala. Continue reading Ils uffizis publics n’eran betg sauns, ma insatgi stueva far quai.
Ti denton era staus engaschaus ella pleiv?
Sco emprem uffeci hai jeu giu surpriu il presidi dalla pleiv, cunzun en vesta alla restauraziun dalla baselgia parochiala da s. Luregn ch’era sin rucca. Schegie che la restauraziun ha custau a mi dabia gnarva ha ella svegliau en mei igl interess per la historia. Continue reading Engaschament en la plaiv
Ti eis lu la finala maridaus e secasaus ad Uors?
Jeu erel ferm ligiaus cun Surcasti. Damai che mia dunna fageva la Posta ad Uors essan nus lu era sedecidi da secasai ad Uors ella Casa dalla Posta. Leu vein nus habitau 17 onns e giu duas feglias. Continue reading Jau era fermamain colliada cun mes lieu da naschientscha.
Ti eis staus fundadur e biars onns dirigent dalla Musica instrumentala da Suraua. Co eis ei vegniu aschi lunsch?
A Surcasti vevan nus negina musica. Jeu sun denton adina staus in fanaticher da musica da stuors. Per mei era ei mintgamai in eveniment tut special sche la Musica da Vignogn vegneva giu Surcasti per embellir ina fiasta ecclesiastica ni l’autra. Continue reading Ils eveniments principals èn stads las festas ecclesiasticas
Co eis ei stau culla elecziun da clamada?
Sco fegl vegl vess jeu magari giu interess da far il pur. Miu bab ha denton manegiau che quei seigi nuot per mei cun mia struha da fein. El vuleva exnum che jeu mondi alla Scola cantunala e daventi scolast, sco quei che era miu tat era staus. Continue reading Armonica da maun sco cundiziun per la tscherna da professiun
Tgei regurdientschas has Ti dil temps da scola?
Suenter ils sis onns scola primara a Surcasti hai jeu frequentau la scola secundara ch’era vegnida aviarta entgins onns avon ad Uors. Quels che fagevan buca la scola secundara frequentavan las classas finalas ella scola dil vitg. Continue reading Agricultura empè da vacanzas da stad
buobs da purs mavan savens la stad ad alp. Ei quei era stau il cass tier Tei?
Giebein. Tut en tut sun jeu staus 5 onns ad alp. Damai che jeu pitevel empau dalla struha da fein, hai jeu giu nuot encunter dad ir la stad ad alp. Continue reading Sin l’alp avain nus emprendì dad esser autonoms.
Era Ti eis carschius si en ina gronda famiglia.
Nus essan stai ina famiglia da 10 affons, 7 mattatschas e 3 buobs. Sco secund vegl ha ei giu num da s’engaschar fetg baul el menaschi puril surprendend certas lavurs en atgna responsabladad. Continue reading En noss vitgs muntagnards devi pli baud per il solit famiglias grondas.
Mes geniturs ein carschi si omisdus a Surcasti. Miu tat davart dalla mumma era in Camenisch da Morissen e mia tatta ina Albin da Tersnaus. S’entupai ein els dus el tmps ch’ els mavan per hotels a Lucerna. Continue reading Tuts èn turnads a chasa.
Jeu sun carschida si en ina famglia purila a Surcasti. Miu bab mava igl umviern ad uaul e segidava la stad el menaschi puril da mia tatta. Propi il pur ha el denton fatg pér suenter che mia mumma ei morta. Continue reading Nus eran per gronda part autoprovediturs.
Il habitar el marcau secontrastava da lez temps pia era ualti fetg cul comfort ellas casas purilas a Surcasti?
A Surcasti vevan nus da lezs onns adina problems cun l’aua. Entochen ch’ins ha buca giu realisau il conduct da Seglias igl onn 1963 havevan nus scartezia d’aua. Ei deva buca aua en casa. Continue reading giantar en chanasters sin il champ
Tgei has Ti fatg suenter haver bandunau la scola?
Jeu vess bugen empriu da tgirunza. Mia mumma ei denton vegnida malsauna ed jeu hai stuiu star igl emprem onn a casa. Continue reading Servir cun scussal alv e guants
Tgei ei semidau postiv el decuors dils onns en nos vitgets ?
Positiv ei ch’ins ha fundau els onns siatonta a Suraua in chor ed ina musica. Quellas duas uniuns han organisau seras famigliaras e las fiastas digl emprem d’uost ed aschia promoviu ils contacts denter la populaziun dils singuls vitgs. Continue reading Oz dominescha l’egoissem ed il materialissem.
Co steva ei cul tscheiver a Surcasti?
Mats e mattauns fagevan schon empau tscheiver. Ei deva magari in sault ni l’auter. Giuvens e giuvens sentupavan ella ustria e fagevan enqual sault suenter la musica dil radio ni dil giraplattas. Continue reading Occasiuns da sortir
Ti has denton era fatg l’ustiera?
Cu jeu erel giuvna deva ei a Surcasti schizun treis ustrias. Ils luverdis marschava denton buca las massas. Continue reading Las chasas d’ustaria vegnivan frequentadas oriundamain mo dals umens.
Ferton che biars purs durmevan igl unviern si cuolm ed ellas aclas e mavan la sera magari a vitg in tier l’auter, eran las dunnas persulas a casa. Tgei fagevan quellas las liungas seras d’unviern? Continue reading Naginas chautschas per mattas e nagin dretg da votar per dunnas
Tgei rolla giugava il plevon e la baselgia da quei temps?
Ei era da cuorer tugi e traso en baselgia. Mintga gi vevan nus dad ir a messa ed a rusari ed ina gada il meins a prender penetienzia. Continue reading La vita era quella giada marcada fermamain da la visita en baselgia.
El temps liber vevan ils affons da segidar a casa, tgi veva dad ir per aua e per lenna, auters perver las nuorsas, las cauras, ils pors e las gaglinas e lu era da segidar tier las lavurs sil funs. Sco feglia veglia tuccava ei a mi savens era da far lavurs da buobs, seigi quei en nuegl ni sil funs.
Jeu seregordel aunc ch’ins raquintava ch’in europlan militar seigi curdaus giu amiez il vitg da Val S. Pieder. La fin dalla uriara haveva in europlan American schau dar giu treis bumbas enta Val. Quei haveva fatg tema ad affons e carschi. Continue reading La sera stuevan nus stgirentar las finiastras cun cartun.
En claustra sun jeu ida cun 22 onns. Pli baul er’ei biars, nies vitg veva biars, era spirituals. Pli baul schevan ei la tuor da s. Placi. Quella dalla mallaura gronda ei quei vegniu devastau. Il beinpuril da Bubretsch s’udeva tier quei. Quels han aunc ina cistiarna ch’ei stuevan trer orasi l’aua. Da miu temps vev’ei schon fontaunas en vischnaunca aber lu vevan ei quels begls da lenn ch’eran fatgs ord ina buora. Continue reading Lavar cun tschendra en in begl da lenn
Fravis dat ei forsa buca pli el vitg. Quel veva d’enferrar ils cavals ni sch’ins veva rodas dils carrs da schar far si quei fier.
Jeu sai aunc ch’ei mettevan o glin, quei mettevan ora en puoz. Continue reading Brischa-vinars, parlers e cremeras
Lu er’ei ch’ei vegnevan dalla scargada cun si matg giu dad alp. Nus vevan mo vaccas, inaga vevan nus giu in per cauras aber suenter bu pli. Mo enzacontas nuorsas. Continue reading Tschupials per las vassas
Saveis Vus seregurdar da disgrazias ni malauras?
Jeu sai bu seregurdar dad auas grodas aber jeu sai ch’ils geniturs raquintavan. Propi er’ei il Rein dalla Val Sumvitg che vegneva viado. Cu ei era mallaura vev’ins schon in tec sterment. Continue reading Cu ei fageva schliat’aura vev’ins schon in tec sgarschur
Saveis Vus seregurdar da detgas ni fablas?
En Val Sumvitg raquintavan ei enqual detga dil Paul Luziet. Quel viveva encheu tut isolaus e fageva enqual filistucca.
Tier nus fagevan ei silpli magari culla metta da fein. Quei era quella femna veglia che vegneva culla faultsch, sch’ins mava tras ils praus e smaccava giu il fein. Continue reading Ins era schon pli datier dalla natira
Co eran ils usits en cass da mortoris?
Sch’enzatgi mureva mettevan ei aunc si en stiva la bara. Lu vegnevan ei a dir rusari, il rusari grond. Lu vegneva ei dau in puschegn e lu tgi che leva scheva lu aunc inaga in rusari. Quei steva lu tochen il di da sepultura, Continue reading Ei setenevan pli fetg vida quels rituals
Gasettas vevan nus la Romontscha, il Tagblatt epi il bab veva duront l’uiara extra abonnau “Die Züricher Zeitung”. Quella veva lu en in tec pli bia, per ch’el seigi sil current. Epi dev’ei lu aunc Il pelegrin, Igl ischi, Il tschespest, il calender romontsch. Jeu ligevel bugen. Continue reading Il miedi vegneva perfin biaga cun skis
La mumma ha adina parturiu a casa. Quei era lu ina dunna che vegneva e fageva il percasa. Aber quei fagev’ins nuota pli bia, ins realisava nuot. Tuttenina er’ei semplamein in pop en tgina. Ins selegrava ch’ins veva puspei in pop pign. Continue reading Nus levan era inaga in pop pign!
Quei era schon pli fetg teniu dapart. Las dunnas mavan bu bia en nuegl, lez era plitost la lavur dils umens. Ellas eran lu plitost en casa ed ils umens buc. Continue reading Umens e dunnas, quei vegneva schon aunc teniu dapart.
Veis Vus il sentiment ch’il mund seigi meglier oz ni er’ei pli baul meglier?
Och, quei ei grev da dir. Quei era tut in auter viver lu, tut pli sempel. Aber ch’ei fussi stau mender – ei vev’era sias munconzas da gliez temps. Continue reading Pli baul er’ins pli cuntents.
Cu jeu sun stada ord scola, suenter la secundara, sun jeu stada cheu egl institut dus onns. Quei schevan ei la scola purila, quei hai jeu fatg dus unviarns. Quei era sco ina scola da tenercasa. Jeu vevel schon lu quei che jeu lessi ir en claustra. Continue reading Emprender da scrinari ni da cuser, auter dev’ei bu biaras pusseivladads.
Las dumengias er’ei dad ir a messa. Nus vevan lu aunc bia libertads. Nus vegnevan lu magari ensemen entirs quatiers e fagevan giugs. Nus fagevan bia da pigliar, da sezuppar, dar ball. Ball spada schevan nus, quei era in giug che nus devan bia. Schizun daquels ch’eran schon carschi devan quei. Termagls vevan nus bu ina massaria, forsa ina poppa ni zatgei. Continue reading Temps liber – ins veva plascher dad tut quei ch’ei deva.
Carn vevan nus schon aunc empau, gliez vevan nus da mezchegiar sez. Era duront il temps d’uiara vegnevan nus ora aschia pulit. Ins stueva schon mirar. Continue reading Per enqual caussa stuevan nus ver las marcas.
Cu la mumma fageva paun astgavan nus affons mintgin far ina metga e quei nudavan nus lu tgeinina che seigi da tgi. Il frar, gliez fageva lu adina ina grossa e scheva “quei ei lu quella dil Paul”. Nus vevan sez paun, principalmein era segal e salin. Continue reading Nus vessen giu da pagar castitg perquei che nus hagien mess memia bia salin
Jeu sun naschida 1926 e nus eran siat affons. Nies bab era atgnamein scolast aber da lezzas uras tunscheva halt quella pagaglia buca per trer vi ina famiglia aschi gronda. Aschia vevan nus aunc in tec agricultura dasperas. Ils affons stuevan era segidar. Quei ha ins baul entschiet a seschar en aschia sco ins pudeva. Continue reading El ha mai pli discurriu zatgei dad ir ad alp.
Jeu mez sun mai staus ad alp damai che nus vevan cheu schi bia da far cun far fein. Mes conscolars ein stai tuts ad alp. Quei dallas scargadas ei vegniu si per cu igl ei vegniu fumeglia da Luzern e quels han lu purtau in tec quei. Tier nus era quei buc usit. Continue reading Oz ston ei vegnir cun biestga si dalla bassa per emplenir las alps.
Cheu er’ei pli baul ella Val Sumvitg il bogn. Quel ha luvrau bein tochen l’entschatta dall’uiara e lu eis ei stau finiu. Suenter eis ei bein stau en cheu daquels che han giu priu si aber quei ha mai funcziunau sco ei s’auda. Continue reading Dev’ei bia turissem?
Cheu a Bubretsch eis ei stau anno 1927propi la gronda malaura. Quei er’il Rein dalla Val Sumvitg che veva propi furiau. Il Rein grond sco nus schein, il Rein anteriur era buca schi malsegirs. Mo cheu er’ei iu cun in grond toc prau da Bubretsch. Nossa famiglia, jeu erel aunc buca naschius, veva stuiu fugir sigl encarden ina notg. Continue reading Nossa famiglia veva stuiu fugir ord casa la notg.
Cor er’ei sch’enzatgi mureva?
Cu enzatgi mureva, vegneva ei detg rusari a casa. Nus vein lu giu cheu la caplutta da morts pér anno 1992. Avon era la bara casa ed ei vegneva detg rusari da morts, magari tochen mesanotg. Continue reading Tgei usits deva ei tier Vus?
Tochen anno 1959 er’ei per tut las famiglias en casa mo ina cuschina. Nossa mumma ha adina stuiu cuschinar en cheu cun autras famiglias. Continue reading La convivenza va, sch’ins respectescha in l’auter
Ils scolasts eran pulit stregns e quei ch’ins ha realisau per suenter: ils buns scolars ni quels che savevan in tec, mitschavan adina bein ferton che quels ch’eran empau anavos… Continue reading Quei ch’il scolast scheva era bunamein sontga scartira.
Co veis vus viviu dil temps d’uiara?
Nus vein era survegniu cun il temps d’uiara. Quei che pertucca in tec il s’interessar per las caussas ella gasetta, er’ jeu schon da ver. E zatgei che stat propi en memoria a mi ei, quei era il fevrer anno 1945 Continue reading Il vegnir atras era schon in semudergiar denton da magliar vevan nus adina
Eran ils temps pli baul meglier?
Ils temps ein sco els ein. Pli baul er’ei bia bien ed era mender e bu bia letga eis ei ozildi. Igl ei bia semidau sil dretg maun e certas caussas forsa ch’ins lai encrescher in tec. Aber ins sto prender las caussas sco ellas ein ed ins sa buca dir “quels dad oz ein bia menders”. Ins sto semplamein respectar quei da pli baul e respectar quei dad oz epi dat ei la convivenza sch’ins ha il respect in viers l’auter. Quei leu da dir ch’ei eri pli baul bia meglier ves’jeu buca per ina buna decisiun.
Vevas Vus era temps liber?
Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva. Cunquei che nus eran dus frars, el veva giu sias scolas e veva empau uffecis ed jeu vevel mes aviuls. Cu jeu stuevel ir vida mes aviuls, mav’jeu semplamein ed el cu el veva dad ir per ses uffecis mav’el era. Aber propi vacanzas? Continue reading Temps liber vev’ins quei ch’ins prendeva.
Maschinas vevan nus nuot tochen anno 1952. Cheu Surrein er’ei stau avon.Il pli vegl motor da segar vevan els tegn jeu cumprau anno 1927 e quel ei lu staus persuls biars onns. Continue reading Cu il cavagl ei staus memia pauc ein ils tracturs vegni
Pli baul era mintgin sin siu Hof e nus vevan halt era ils cuolms da quella vart cheu si. Il bab era vegnius cheu sco migiur, veva priu si quei ed ils cuolms eran tuts da cheu si. Era il misès si cheu ei dapersei. Aschia vev’ins bu schi bia contact Continue reading Nus vevan bu bia contact cul vitg.
Jeu erel grad gartegiada ch’jeu vevel fatg igl emprendissadi tier la posta vi Rabius e giu da pagar ora l’emprema renta ch’ei ida dalla AHV ad ina femna ch’era vieua, sco tuttas ch’eran persulas, veva il dretg da 30.- francs el meins. E cu ei era in um ch’era maridaus, lezs survegneva 45.- francs el meins. Epi er’ei era las miserias dallas miserias, Continue reading Ina miserabla renta, las miserias dallas miserias
Co er’ei culla politica. S’interessavan las dunnas era ni era quei plitost caussa dils umens?
Oh, da gliez savein nus bu tschintschar oz, schiglioc vegnin nus aunc ina detga uriala buca da calar! Continue reading La mumma era pli prudenta ch’il bab
Vus rimnavas era a casa jarvas per far te?
Gie, gie, per far te e far mèl. Mèl fagev’ins sez. La mumma veva puaunas e puma ed il bab veva lu in detg curtin. Continue reading Mintga fein cuntegn enzatgei ch’ins sa nezagiar
Nua vevas Vus empriu tudestg?
En scola, leu vev’ins aunc franzos. Tudestg hai jeu era empriu tras la posta, li stuev’jeu schon saver in tec. Lu quei tec tudestg ch’ins veva empriu en scola secundara vi Sumvitg. Leu er’ei lu mo tudestg ni franzos. Leu vevan nus lu bu romontsch. Aber tras quei ei ins vegnius ch’ins ei serebitschaus en. Da scriver vess jeu mattei empau baluschas. … Giu Derendingen tier quei docter duvrav’jeu bia il tudestg.
Continue reading Las mummas discurevan mintgaton tudestg per che la buobanaglia vegni bu sissu tut.
Co veis Vus empriu d’enconuscher Vies um?
Jeu erel adina mo stada naven e stada naven epi erel jeu denter auter stada en quei Schweizerhof sco guvernanta. Quei er’in hotel che mava bein. Il directur derivava dil Appenzell epi sun jeu sepresentada ed hai saviu ir a luvrar. Jeu erel stada dus, treis onn leu e viu bia caussas. Epi era caussas ch’ins saveva buc. Continue reading Jeu sun vegnida ord l’umbriva el sulegl
Vevas Vus vacanzas mintgaton?
Cu jeu erel vi Rabius vevel jeu vacanzas cu jeu vegnevel a casa sin viseta. Quei era da laghegiar da far vacanzas surtut cu ei era dad ir a gidar rischlar. Ir si misès schevan nus “ir en vacanzas“. Continue reading Cu nus mavan si mises, schevan nus „ir en vacanzas“
Quiteis Vus ch’ei seigi meglier ozildi?
Gie… oh, igl ei meglier certas caussas ei secapescha schon flot. Ei astgan guder la veta e tut. Nus da nos temps vev’ins nuot… Continue reading Oz van ei bu lunsch per ina tschugalata
Oz riani denton pli baul era quei doch moda che las femnas vevan bu en caultschas. È buobas, nus vevan mai en caultschas.E lu era scolast Camenisch vi Surrein che veva halt sias buobas. Lez ha detg “mias buobas van vi vitg a scola, jeu pretendel ch’ellas astgien trer en caultschas cu ei neiva. Cun schubas vegnan ellas gie malsaunas, quei datti buc!” Continue reading Pertgei veis Vus buc en caultschas?
Mia sora gronda era naschida 1918, jeu sun naschida 1927. Ella era sco buoba che mava aunc a scola ils davos onns, stada el bogn en cuschina e lavava giu. Lu dev’ei buca maschina. Lu vevan ei schi bia ch’era occupau che las fumitgasas e fumeglia mavan ellas tegias dasperas a durmir. Continue reading Tuttas soras han saviu far in emprendissadi
Igl emprem d’uost vegnevan lu musicants da Turitg. In um, quei era lu in camerat da sunar. Quel sunava clavazin, also Flügel. Continue reading Ils hosps vevan grond plascher dils indigens
Quei ei propi stau donn cul Tenigerbad per la vischnaunca da Sumvitg che veva era empau magher da daners e che stueva sedustar. Epi vevan nus mo quella via che mava suten e si leu e lu mavan ei halt mo cun crotscha. E suenter lu, 1932 ein ei vegni da baghegiar quella via suren e leu savevan ei lu ir cun auto. Continue reading La fin dil Tenigerbad
Vevas stuiu far in emprendissadi?
Gie, jeu vevel fatg emprendissadi tier la Fräulein Caplazi, jeu erel stada da quei da treis onns giu leu. Gie igl emprem a scola giu ad Ingenbohl e suenter quei unviern zetgei on fabrica in onn, dus. E suenter Brinzauls sun jeu vegnida a casa epi ida el bogn e fatg la sesiun treis stads. Continue reading Sesiun el Tenigerbad
Eras Vus era bia fargliuns en Vossa famiglia?
Na, nus essan stai quater, treis soras ed in frar. Il frar era in popet Continue reading In frar impediu
Miu um veva 34 onns cu nus essan maridai ed jeu vevel 37. Cu jeu sun vegnida ord scola han els schau ir mei giu ad Ingenbohl a far la scola da tenercasa. Nus vevan in’onda ch’era ledia e quella veva adin giu quitau dil tat e la tatta e quella veva detg a mi “ti eis sco fatga per quei” epi aschia sun jeu trottada per l’entira Svizra ed hai fatg baul quei e baul tschei. Continue reading Jeu sun stada dapertut entuorn ed hai fatg baul quei e baul tschei
Jeu hai da mintga classa e da mintga scolar ch’ei staus tier mei a scola ina fotografia. Nus essen stai ils scolasts dalla patenta nera, nus avein survegniu ina patenta nera cun si notas alvas e cun quella patenta astgavas ti buca ir giu ella bassa. Continue reading Ei deva schi paucs scolasts ch’ins saveva buca tgei pigliar a mauns
Las femnas mavan e gidar ina l’autra. Quei era social in tec aschia. Il pistregn era sper la destillaria. Ei vegneva fatg lischiva, quei vegneva fatg forsa mintga 15 dis, sche insumma. leger vinavonà Ellas lavavan lu cun tschendra enstagl savun.
Nus havevan ina gruppa d’uaul en a Val, e quei era miserias, auter che pulenta e pulenta naven dalla damaun tochen la sera devi nuot. In di han els dumandau miu bab, “Has ti buc purschals?” Continue reading Ins sa strusch capir che quels vevan la forza da luvrar.
Fetg grondas famiglias ei stau quella da Sur Cathomas, massa buobas, mo dus buobs, quels han giu peter. Il bab da lez era in rufinau catschadur. Quel haveva fallas dapertut anavon. Sicheu en quels uauls, quel saveva exact nua. Continue reading Ir a catscha per surviver
Pli baul dev’ei la seiv da cunti, quei duvrava neginas guotas, cheu vegneva dau en dus pals in sper l’auter, duas lattas, priu giu in bi rom giu dils pegns e mes el fiug per far vegnir lonzi e mavan vi e strubegiavan cheu entuorn. Quei era bellezia. Continue reading En quellas baraccas vegneva durmiu e caschai
Igl onn 1948 sun jeu staus cavrer sut Glitschè, cugl era tontas cauras eri entadem la Val in alp da cauras, la tegia era sin terrotori nua che las vaccas havevan il muletg e las cauras stuevan ir la damaun, cura ch’ellas eran mulschas si dado la Greina, quellas spundas teissas, la Greina. Continue reading „Damaun essan nus forsa cheugiu, morts“
Surrein ei stau exponiu a dus Reins. Giucheu sut la punt era il Rein sesalzaus, ussa eis el sesbassaus per meters, Continue reading Inundaziun
Sper via encunter Val dev’ei la punt da lenn cheuen e cheu il Mulin, quei era in um giuven da Cumpadials. Quei ha ars ina notg tuttiquanti. Quei era da lenn ed ha ars sc’ina candeila, Continue reading Tema dall’operaziun
Alla fin dalla davosa uiara 1945, igl uestg Caminada ha dau in decret allas uniuns da giuventetgna/mats che mintga cumpignia hagi survegniu in datum da sepresentar giu a Nossadunnaun. Continue reading Cant e tschuttas pégn per l’excursiun
Sicheu eran las scolas. Suenter han els baghegiau giu suten ina senneria. Ed il fem mava si ed atras il plantschius aschia ch’els han aunc pli stuiu schar ir a casa ils affons. Continue reading Ei deva bia da quellas intrigas
Gl’emprem di ch’il cavrer da Surrein mava, ils da Surrein schevan 400 olmas 400 cauras. Mintg’olma, mintgin ch’era en quella pleiv haveva ina caura. Nus havein in vitg singular. Nies vitg ha baghegiau las casas entuorn ed enamiez havevan nus in pustget, cheu sedivertevan nus cu nus havevan fatg fein. La sera stevan nus leu a dar ballapei. Sch’ins era pli che staunchels. Continue reading 400 olmas, 400 cauras e scaruns
Nus mavan a Zitegl a far pelegrinadi. E cu ei era il matg, gliendisdis tschuncheismas tut che schulava da Val Sumvitg viaden. Continue reading Usits
La giuventetgna ei stada fetg activa el cant, els vegnevan oda baselgia la damaun e mavan vi e cantavan in’ura. Quei datti buc oz. Continue reading La giuventetgna ei stada fetg activa el cant
Las casas pervenda havevan mintgina in clavau. Il plevon haveva vaccas. Els fagevan era fein sez. Els havevan in scussal vert. Els havevan era praus. Nus havevan era praus da tschella vart dil Rein, che sudevan alla pleiv.
Inaga eis ei stau aschi ina gronda calira Continue reading La davosa vacca digl augsegner
Nossa casa era veglia, quei era primitiv. La tualetta era ord casa, ina scala che mava si, epi mavan ins sin tualetta. Leu era in baun da far survetsch e quel haveva duas ruosnas, ch’ins saveva ir en dus sch’ei fageva prescha. Dasperas havevan nus in pign nuegl, nua ch’ils tiers da casa eran en. La casa tufava schon empau. La liufa cun purschals epi il salvanore, quel ch’ins engarschava e fageva la mezca da casa. Continue reading Lenna, lenna ed aunc inaga lenna, mai star e far nuot
Jeu sun ius cun sis onns a cavar ragischs, en 16 loghens sundel jeu staus cul bab e cun quels. Pli tard ein ils quinaus vegni vitier ed han getg “Quei ei bien vinars sacherdienen”. Tochen onn sundel jeu staus mintg’onn.
Getgas e praulas e far tema era aunc beinduras el cass.
La glieud haveva lu buc in’autra occupaziun e haveva il temps d’inventar talas getgas e praulas. Sch’ins cumpareglia la buobanaglia dad oz cun nies temps d’affonza ei quei sco gi e notg. Nus stuevan sezs mirar co far ir il temps. Sco pastur fabricavas ti entiras muntaneras da vaccas lenn. Era a far giugs vesas ti oz sin via strusch enzacu in affon. Ti stuevas haver tez in’iniziativa. Quei maunca alla buobanaglia dad oz. Nus devan il pli savens la culla, far da pigliar, dar tatsch, far da camutschs, eran auters giugs preferi.
Con grondas eran las famiglias en media?
La mesadad dallas casadas eran famiglias cun diesch e dapli affons. Famiglias cun mo in ni dus affons eran excepziuns, talas cun quater ni tschun affons devi buca la massa. Ei era bunamein in’obligaziun da haver famiglias grondas. Planisar ina famiglia era nunpusseivel. Gia dalla baselgia anora vegneva perdegau dad haver ina gronda famiglia e quei che vegneva mess avon en baselgia era la sontga scartira. Oravontut tier las femnas. Quellas cartevan en general pli fetg als augsegners ch’ils umens.
Ir en baseglia era ton sco obligatoric.
Jeu sai seregurdar dad in dus che mavan da rar en baselgia. Oravontut las femnas vesevan quels sco giavels cun corna, ils umens meins.
Las lavurs dad umens e femnas eran definidas claramein. Continue reading Lavur da casa era lavur da femnas.
Vus essas era stai a catscha enta Vrin. Co era la catscha lu?
Igl emprem cu jeu sun ius a catscha eran a Vrin quels catschadurs vegls che havevan la catscha quasi sco caussa principala el tgau. Continue reading Pli baul mav’ins a catscha per nutrir la famiglia.
Ei la mentalitad a Vrin autra che quella dalla glieud dallas valladas dil sid. Vus essas stai naven biars onns e giu da far empau cun da tutta glieud sco guardiacunfin. Continue reading Il contact era antruras pli intensivs.
En in vitg eran las hierarchias dadas e quellas persunas che savevan scriver e seriscuder meglier havevan era il commando el vitg.
Naturalmein che quel che saveva conversar bein a scret haveva in avantag enviers quel che saveva strusch scriver siu num. Continue reading Carplinas deva ei perquei ch’ei vegneva dau la bucca in da l‘auter.
Lu devi bia camonds ed era scamonds per la societad.
Il cussegl communal haveva scumandau da saltar ellas ustrias. Dallas quater fiastas astgavas buca dar jass entochen las tschun. Continue reading La dumengia suenter messa mavan nus cun skis.
Tgei eran ils puncts culminonts dil temps da voss’affonza? Continue reading Cu nus havevan buca scola era ei dad ir en baselgia.
1952 haveis Vus baghegiau in agen luvratori denter Vrin e Cons. Continue reading Biaras lavurs da scrinari
Tgei era meglier, tgei era mender pli baul en relaziun cun ozilgi?
Quei ei grev da gir. Aschi paupers eran nus era buca. Continue reading Ina punt da lenna e neiv schelada
Ordvart il temps ufficial da scola tuccav’ei dad ir en plazza.
Cu miu bab ei morts ha ei giu num che jeu stoppi ir ad alp.
Tgei regurdientschas haveis vus aunc dil onns da voss’affonza e dalla scola?
Jeu sai aunc che miu bab haveva fatg quei onn ch’el ei morts dus puffens. Continue reading Termagls fatgs sez
Co steva ei cul socialesser? La finamira dalla vischnaunca era da haver aschi paucs cass socials sco pusseivel. Continue reading Davart temps liber, uiara ed avegnir a Vrin
Vus essas era stai meinacudisch dalla societad da tratga da biestga e cassier da vischnaunca. Co veseva in rendaquen communal ora da lezzas uras? Da tgei summas setractav’ei? Continue reading Contabilitad
Tgei ei stau pli baul sco pur meglier, mender ni il cuntrari en relaziun cun oz?
Bien era che malgrad ch’ins stueva levar marvegl e luvrar bien e gitg vegnev’ins aunc adina da tschintschar cun quels dasperas. Continue reading Cu las maschinas ein vegnidas ei il setener ensemen svanius.
Co vegneva la biestga vendida, direct ni sin fiera?
Sin fiera mav’ins mo sch’ins stueva, sche negin cumprava cheu. Igl onn 1935 ha miu bab vendiu ina vacca per 530 francs ed ina genetscha ha la cumissiun priu giu per 560 francs. Duront e pér da dretg suenter la Secunda uiara mundiala ein ils prezis i puspei ensi. Ils onns 80 ein il prezis per biestga stai ils pli aults
Co era quei lu sch’ins stueva haver il veterinari ni il miedi? Gnevan quels a pei ni duvrav’ins insumma buca quels? Continue reading Mintgaton era il donn pli gronds ch’il gudogn.
Pli baul eri era da cuorer da scrotta tier scrotta per far fein. Ussa ei il funs arrundaus. Tgei ha la meglieraziun purtau ord vies punct da vesta? Continue reading Meglieraziun
Las biaras famiglias havevan ils daners che tunschevan per viver, denton devi era famiglias paupras.
Nua ch’ei era ina gronda famiglia savevan ils gronds ir ad alp ni en plazza a gudignar enzatgei. Igl unviern havevan buca tuts quels da Vrin ina plazza. Pér suenter l’uiara han biars da Vrin anflau ina plazza giu la Bassa ni el turissem.
Cu essas vus i l’emprema gada dalla val ora?
Ingada hai jeu stuiu ir tiel dentist, schiglioc il pli probabel cu jeu sun staus a far la mustra.
Vacanzas era in plaid jester da lezs temps. Continue reading Bratsch fein, tagliafein, meida
Sper igl ir a scola deva ei d’exequir aunc in tschuat lavurs.
Als tiers manedels dev’ins da miezgi in tec fein e buentava. Sper la scola eri da segidar dapertut nua ch’ins saveva e pudeva.
Continue reading Ozilgi tratg’ins ch‘affons astgien buca luvrar.
Anavos tier vies temps d’affonza. Da tgei saveis vus aunc seregurdar? Continue reading Mintga gi a pei a gentar
Co sto ins s’imaginar la veta d’antruras, pia vimiez il 20avel tschentaner? Continue reading Jeu hai adina vuliu vegnir pur
Tgei regurdientschas haveis vus aunc dalla Secunda uiara mundiala? Co haveis vus resentiu quei temps?
Quei ei stau sgarscheivel. Ils buobs havevan gia von igl alarm adina da tschintschar da quei Hiltler e da Musolini. Nus mattatschas capevan buca ton aber ins tedlava empau sin quei. Continue reading Biars temevan, oravontut nus affons.
Il tractament medicinal era buca sil stan dad oz. Tgei fagevan las femnas da casa tut sezzas?
Quellas jarvas ch’ins anflava sil funs ni haveva en curtgin duvrav’ins empau dapertut. Per mal il venter ni il magun fagev’ins adina te da siens. Continue reading Tiel miedi mav’ins mo en cass urgents.
Pli baul devi dad ir stedi en baselgia. Co veseva ina dumengia normala ora?
La dumengia eri messa, viaspras suenter gentar e la sera rusari. Ir en baselgia era obligaziun, schiglioc era bab buca cuntents. Continue reading La Perdanonza era ina dallas fiastas las pli impurtontats.
Cu essas vus maridada?
Cun strusch 24 onns sun jeu ida enta Cons e stada en leu e fatg la pura. Continue reading Taler, mezca da casa e mulin
E cu ein las empremas maschinas agricolas vegnidas?
L’emprema maschina da segar ei stada il „Purakönig „ da Battesta Pelican. Nus havein cumprau sco emprem in Aebi pign. Lu eri da far tut a maun. Segar, enzerdar, far migliacs, rasar, far migliaccas ni paneras da macort’aura, volver il fein, far panuglias e metter en ponns, uras alla liunga. Il mender era ch’ins haveva mo scrottas da praus. La meglieraziun ha midau tut ed oz brattass negin pli e turnass anavos sil pei vegl. Hefti eri schon, aber tuttina bi. La lavur ei vegnida pli leva, denton il menaschi pli gronds.
Tgei haveis vus fatg suenter il temps da scola obligatoric?
Il bia ei stau da star a casa e gidar leu. Continue reading Jeu schavel encrescher nungetg.
Tgei regurdientschas haveis vus aunc dil temps da scola?
Lu mav’ins mo otg onns a scola, ed essan era vegni perderts. La scola era lu leu nua ch’il Volg ei ussa. Continue reading Grammatica ed ortografia era impurtont pils scolasts.
Era il sectur da sanadad ei semidaus radicalmein dapi voss’affonza.
Nus havevan in miedi da vallada per l’entira Lumnezia-su che steva a Vella ed era ton sco emploiau dalla cassa da malsauns. Continue reading Beinduras vegneva spitgau memia gitg ed ei deva cass mortals tragics.
E co eri cul lungatg, cul tudestg cu vus haveis stuiu ir naven da Vrin?
Jeu hai entschiet ella tschunavla classa cul tudestg.
La cuminonza da lezzas uras era avisada bia pli fetg sigl agid dils vischins. Tgei lavurs communablas devi tut?
D’ina vart devi la lavur obligatorica e da tschella vart la lavur voluntaria. Continue reading Ins gidava ils vischins.
Tgei era il punct culminont digl onn? Sin tgei selegrav’ins il pli fetg?
Jeu less gir, per nus affons, era Daniev il pli principal gi digl onn, igl ir a cattar biemaun. Continue reading Ir en baselgia era antruars da grond’impurtonza.
Vacanzas ni far viadis devi probablamein insumma buca duront il temps da stad?
Na, quei enconuschev’ins buc a Vrin. Per ina era ina femna da casa adina occupada, 365 gis ad onn. Continue reading Cun 13 onns sun jeu ius l’emprema gada el marcau.
Tgei occupaziuns deva ei duront il temps che la buobanaglia haveva buca scola?
La scola fineva entuorn ils 20 d’avrel. 28 jamnas havevan nus scola, otg onns alla liunga. Continue reading La plipart dils buobs stueva ir ad alp.
Co veseva in gi normal ora tier vus en vossa affonza?
In gi da scola era fixaus. Ei era da levar in quart dallas siat, allas 7.15 eri messa da scola, Continue reading Co veseva in gi normal ora tier vus en vossa affonza?
Tgei era pli baul meglier ni mender ch’ozilgi? Continue reading Antruras marschav‘ei dabia sin via.
Co eri cul maridar? Vegnevi maridau oravontut enteifer la vischnaunca ni devi era maridaglias cun persunas dalla val ora ni forsa schizun sur la Greina? Continue reading 90% eran pladi sco fumegl ni fumitgasa
Grazia als lags da fermada ei l’electricitad vegnida els vitgs ed il svilup tecnic ha priu si‘entschatta.
Quei svilup ei staus enorms. Continue reading 1940 / 2000, ina differenza sco gi e notg
Gidava la glieud in l’auter ni mirava mintg’in mo per sesez?
Pli bia che oz. Continue reading Tgei era antruras meglier ni mender?