Uors
Il vischinadi Uors s ‘auda dapi 2013 tier la nova vischnaunca politica Lumnezia e formava denter 2002 entochen 2012 ensemen cun Camuns, Tersnaus e Surcasti la vischnaunca Suraua. Il vischinadi schei presapauc enamiez la Lumnezia, sin 927 m sur mar. La Lumnezia ei ina val laterala dalla Surselva che serestrenscha da Glion entochen Vrin e Val.
Carrotscha da cavals a Peiden Bogn entuorn 1920
© Archiv cultural Lumnezia
Uors schei sper la via cantunala denter Glion e Val, sur la cavorgia leu nua il Glogn seunescha cul rein da Val. La colligiazun encunter Glion mava pli baul a pei ni cun la carotscha da cavals naven da Uors a Peiden-Bogn, Peiden-vitg e sur Valgronda.
Ad Uors vegn discurriu romontsch Sursilvan, il qual ei in dils tschun idioms el cantun Grischun. La populaziun viva dall ‘agricultura, d ‘ina pintga industria ed in lev tourismus. Biars vitgs ein manteni bein cul coc dil vitg cun lur casas veglias e cun capluttas ni baselgias . In ‘exepziun ei il vitg da Tersnaus, il qual ei barschaus giu ils 18 da fenadur 1900 dil tut, restai ein mo la baselgia ina casa ed in clavau.
Ils emprems fastitgs anflein nus egl otgavel tschentaner. El temps mediaval era Uors possess feudal sut l ‘ugadia dils de Belmont, dapi igl onn 1371 al cont de Sax el Mesauc e dapi 1483 agl uestgiu. Igl onn 1538 ei la Lumnezia secumprada libra dil uestgiu e daventada il cumin Lumnezia. Ecclesiasticamein sudeva la regiun Suraua tier la baselgia da Pleif a Vella entochen igl onn 1528.
Confesiunalmein ei la regiun Suraua stada tier la religiun catolica. Cheu ad Uors e Surcasti fuorman las baselgias e capluttas sco en l ‘entira Lumnezia in territori sacral. In per paucas tradiziuns religiusas ein aunc en veta. Dapi ils onns 1960 ein denton biaras fiastas da baselgia curdadas naven. Tersnaus e Camuns fan aunc la processiun da Perdanonza cun la musica e parada.
Dapi igl onn 1970 ei la scola primara e secundara per Suraua ad Uors, sco era il centrum cultural. Gia igl onn 2008 ston las scolas vegnir serradas muort munconza da scolars. Ina part dalla populaziun banduna ils vitgs, casas restan vitas ni vegnan occupadas per vacanzas. Posta, stizun ed ustrias svaneschan e pli tard forsa era las uniuns.
Surcasti
Il vischinadi Surcasti s ‘auda dapi 2013 tier la nova vischnaunca politica Lumnezia e formava denter 2002 entochen 2012 ensemen cun Camuns, Tersnaus e Surcasti la vischnaunca Suraua. Il vischinadi schei presapauc enamiez la Lumnezia, sin 998 m. sur mar. La Lumnezia ei ina val laterala dalla Surselva che serestrenscha da Glion entochen Vrin e Val.
Surcasti schei sur la sbuccada dil Glogn el rein da Val. Cun l ‘emprema egliada croda la baselgia da Sogn Luregn cun sia tuor marcanta si orasum il grep, ault sur la reuniun dils dus flums. Il vischinadi da Surcasti ei colligiaus cun Uors dapi igl onn 1964 cin ina punt moderna d ‘arviul.
Ad Surcasti vegn discurriu romontsch Sursilvan, il qual ei in dils tschun idioms el cantun Grischun. La populaziun viva dall ‘agricultura, d ‘ina pintga industria ed in lev tourismus. Biars vitgs en Lumnezia ein manteni bein cul coc dil vitg cun lur casas veglias, capluttas ni baselgias. In ‘exepziun ei il vitg da Tersnaus, il qual ei barschaus giu ils 18 da fenadur 1900 dil tut, restai ein mo la baselgia ina casa ed in clavau.
Tenor il lexicon historic dalla Svizra era il crest da Sogn Luregn gia habitaus il temps da bronz, ca. 1450 avon Christus, il temps da fier ed il temps dils romans. Tier excavaziuns igl onn 1962 han ins anflau biars relicts da mir, cheramica e guvas da bronz.
El 12avel tschentaner han ils signurs da Surcasti (Übercastel) baghegiau il casti e la tuor sper il baselgin da Sogn Luregn gia existent. Orasum il grep era in baghetg da 20 sin 13 meters. La tuor existenta dad oz ei vegnida baghegiada igl onn 1170. Il num Surcast (bis 1943 Obercastels) deriva da sur il casti (oberhalb der Burg). La tuor survescha dapi 1515 sco clutger per ils 6 zenns. Sper la basegia giu manava avon onns ina inpurtonta via da bernier neu dil cuolm Val el sid, atras Surcasti, encunter Lumnezia su, sur il Mundaun viers il nord.
Suenter la christianisaziun entuorn 600 suenter Christus ei la baselgia da Pleif a Vella vegnida baghegiada. Quei era il center religius per l ‘entira Val Lumnezia inclusiv la vischnaunca tudestga da Val. Era a Sogn Luregn era in schi numnau “Kirchencastell” gia el temps entuorn 700 suenter Christus. Ecclesiasticamein ha la regiun Suraua sudiu cun Pleif a Vella entochen 1528.
El temps mediaval era Surcasti possess feudal sut l ‘ugadia dils de Belmont, dapi igl onn 1371 al cont de Sax el Mesauc e dapi 1483 agl uestgiu. Igl onn 1538 ei la Lumnezia secumprada libra dil uestgiu e daventada il cumin Lumnezia.
Confesiunalmein ei la regiun Suraua stada tier la religiun catolica. Cheu ad Uors e Surcasti fuorman las baselgias e capluttas sco en l ‘entira Lumnezia in territori sacral. In per paucas tradiziuns religiusas ein aunc en veta. Dapi ils onns 1960 ein denton biaras fiastas da baselgia curdadas naven. Tersnaus e Camuns fan aunc la processiun da perdanonza cun la musica e parada.
Il vischinadi da Surcasti ei in tipic vitg muntagnard cun casas veglias da lenn tradiziunalas bein mantenidas dils onns denter 1610 entochen 1900.
Surcasti ei restaus in vitg da purs. Entochen els onns 1960 vegneva semnau graun e truffels, ins viveva dalla tratga da biestga, digl uaul ed ils tscheins d ‘aua. Oz ston ins constatar ina survegliadetgna dalla populaziun, quei che smanatscha l ‘existenza dil vitg. La posta, la stizun e l ‘ustria ein svanidas ed egl avegnir forsa era las uniuns.
Svilup economic e social
Entochen viaden miez dil 20avel tschentaner dominava l ‘agricultura l ‘economia principala e buca il turissem e quei bunamein pertut en Surselva. Quella fuorma ha creau ils vitgs e la cultura. Aunc oz ein mussaments dil viver e luvrar tradiziunal manteni en baghetgs, els nums da cultira, da mulins e dutgs.
Entochen viaden els onns 1950 avon la mecanisaziun en l ‘agricultura, possedeva in pur ca. 10 envarnondas (vaccas, mugias, vadials),auters mo 5, vitier in per nuorsas, cauras, gaglinas ed in ni dus pors. Plirs purs fagevan aunc in tec da calger, vischler, luvravan sco fumegl ni enqualin mava la stad ad alp.
Da quei temps deva ei suletamein ina maschina da segar. Bunamein tuttas lavurs agricolas vegnevan fatgas a maun ni cun agid dils animals. Avon la megliuraziun dil funs els onns 1970/1980 era la pasculaziun cumina aunc tradiziun. Igl atun era tut igl intschess da vischnaunca libers per tut ils animals.
Suenter il svilup economic dils onns 1950 en la bassa dalla Svizra ha ina gronda part dalla populaziun muntagnarda bandunau la muntogna. Parallel entscheiva la mecanisaziun dall ‘ agricultura en la muntogna, quei che mida la veta da viver e luvrar.